Yeni həyata uğurlu başlanğıc: TORPAQ ÇƏRŞƏNBƏSİ
İlaxır çərşənbələrin sonuncusu Torpaq çərşənbəsidir. Xalq arasında bu çərşənbənin daşıdığı ad sadəcə “İlaxır çərşənbə”dir. Ayin və ritualların zəngin olduğu bu çərşənbəni xalq olduqca təntənəli şəkildə qeyd etməyi sanki özünə borc bilir...
Qeyd edək ki, Naxçıvanda Novruz bayramı ərəfəsində təkcə Torpaq çərşənbəsində deyil, bütün ilaxır çərşənbələr zamanı axşamlar evlərin həyətində tonqallar qalanır. Hər ilaxır çərşənbədə qalanan tonqal xalq arasında cəmrə adlanan istiliyin simvoludur. Bununla yanaşı, müxtəlif ayin və rituallar icra olunur. Bunlardan İlaxır çərşənbə - torpaq çərşənbəsi isə mərasim, ayin, etiqad, müxtəlif oyun və şənliklərin daha çox icra olunduğu çərşənbədir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda Novruzun ən cox sevilən ərəfəsi – İlaxır çərşənbə, yəni Torpaq çərşənbəsi “Yeddiləvin” adlanır. Yeddiləvin zamanı oğlan evi qız evinə şirni apararkən orada şirninin müxtəlif növlərindən olur. Buna görə də şirni növünün çoxluğunu göstərmək məqsədilə ona “yeddilövün”, “yeddiləvin” adı vermişlər. “Yeddiləvin” günü süfrələrə cürbəcür nemətlər düzülür. Bu nemətlər, əsasən, 7 adda olmalıdır. Belə ki, bu adət Azərbaycanın başqa regionlarında da özünü göstərməkdədir. Bəzi yerlərdə “7” ləvinə “7” sin də deyirlər. Yeddiləvin axşamı tonqallar qalanır. Əhalinin bayram uğurunu – sevincini ifadə edən ən möhtəşəm tonqal dağların uca nöqtəsində yandırılır. Hamının bir-birinə bu barədə ilk sualı belə olur: “Görəsən, Bəlkədə tonqal qalanıbmı?”. Bəlkə dağında tonqalın qalanması hamının bayram sevincini birə-beş artırır.
Bayrama hazırlıq hələ fevral ayından, yəni elə ilk çərşənbədən başlayır, ilin son çərşənbəsndə, yəni Torpaq çərşənbəsində artıq hər şey nizamlı şəkildə hazır olur. Hər evdə hiss olunan bayram əhval-ruhiyyəsi Azərbaycanda xalq həyatının müxtəlif məqamlarında özünəməxsus şəkildə əks olunur. Ordubad rayonunda yaşlı nəslin nümayəndələrindən bəzisi ilaxır çərşənbəyə “ilin ən bəd çərşənbəsi”, “ilin ən ağır çərşənbəsi” də deyirlər. Belə bir inam var ki, bu gün o qədər şən keçməlidir ki, ilboyu insanlar üçün uğurlu və sevincli olsun.
İlaxır çərşənbələrdən sonuncusunda Naxçıvan ərazisində icra olunan adətlərdən biri də Danatma mərasimidir. Naxçıvan MR Ordubad rayonundan topladığımız folklor örnəklərinə əsasən, mərasim ərazinin gənc oğlan və qızları arasında keçirilir. Bir məhəlləyə toplaşan gənclər bir nəfəri seçərək onu yaxınlıqdakı çeşmədən su gətirməyə göndərirlər. Su gətirməyə gedən gəncə göstəriş verilir ki, o, yol boyu susub danışmamalıdır. Əgər danışarsa gətirdiyi su təmiz hesab edilməz. Qoyulan şərtin icra olunub olnumadığını yoxlamaq üçün bir nəfəri onu güdmək üçün təyin edirlər. Əgər şərtə düzgün şəkildə əməl olunubsa həmin su təmiz hesab edilir, mərasimdə iştirak edən hər kəs həmin sudan həm içir. Həm də o sudan növbəti mərasim – Vəsfi-hal mərasimi üçün istifadə edirlər. Eyni zamanda, suyu gətirən gənc də mükafatlandırılır. Vəsfi-hal mərasimi isə ancaq qızlar arasında keçirilir. Təmiz hesab edilən su bir cama tökülür. Cama mərasim iştirakçısı olan qızların üzük, sırğa və digər bəzək əşyaları da atılır. Mərasimi icra edən başçı bayatı oxuya-oxuya əlini cama salır, kimin əşyası camdan çıxarsa, ifa olunan bayatı ilə onun gələcək taleyini “müəyyən edirlər”:
Camda iynə gah gedir,
Gah əylənir, gah gedir.
Toy gecəsi oğlanın,
Otağına şax gedir.
Naxçıvan inancları arasında İlaxır çərşənbənin ritual özəlliklərini daşıyan nümunələr olduqca çoxdur. İnanc, sınama, ovsun, falabaxma nümunələri isə bu baxımdan daha aktivdir:
Deyərlər ki, İlaxır çərşənbə gecəsi obaşa yaxın çayın suyu dayanar, söyüdlər başını əyib torpağa dəyər. Bu vaxt hər niyyət yerinə yetər.
İlaxır çərşənbədə qızlar əlində güzgü tutarlar. Ayın şəkli düşər güzgüyə. Şəklin içində oğlan əksi görünsə, sevdiyi oğlana gedər, deyərlər.
İlaxır çərşənbə Torpaq çərşənbəsi olduğundan, həmin gün qalanmış ocağın külündən götürüb suya tökərlər. Naxçıvandan toplanmış digər inancda isə deyilir ki, ilaxırda od qalanır. Səhər külü yığıb yağış yağan novdanın altına tökmək lazımdır. Tökəndən sonra arxana baxmadan getməlisən. Ərazidən toplanmış inanc örnəklərinin hər iksində odla yanaşı, suyun da təmizləyici funksiya daşıması öz əksini tapmaqdadır.
İlaxır çərşənbənin əsas mərasimlərindən biri qulaq falıdır. Qız-gəlinlər bir yerə toplaşar, yavaş-yavaş qonşu evlərinə gedərlər. İçəriyə daxil olar, ürəklərində arzu tutarlar. Arzu tutmazdan öncə ayaq altına qıfıl qoyarlar. Təşrif buyurduqları ev sakinlərinin həyətində, ya da qapısının ağzında kiminsə olmasından xəbərləri olmaz. Ev əhalisinin dilindən səslənən hər bir sözlə mərasim iştirakçıları ürəklərində tutduğu arzularını yozarlar. Odur ki, ulularımızın tövsiyəsinə görə, ilaxır çərşənbədə evdə xeyir saçan, xeyirli sözlər danışmaq məqbul sayılar.
Torpaqla bağlı xalqımızın folklor yaddaşında müxtəlif xalq yaradıcılığı örnəkləri yaşamaqdadır ki, bunlardan sözün magik qüvvəsinə inamı xarakterizə edən alqış və qarğışlar olduqca fəaldır:
Torpağın bərəkətli olsun.
Torpağı - sanı yaşıyasan!
Torpaq kimi bar-bəhrəli olasan!
Torpağından təzə-təzə nübarlar dadasan!
Torpağın rahat olsun!
Torpağı xəbər aparmasın! (dünyadan köçən biri haqqında danışarkən istifadə olunur);
Torpaq kimi üzün qara olsun!
Gözünü torpaq tutsun!
Torpağını torbalarda daşısınlar!
Torpağın göyə sovrulsun!
Bu nümunələrdən göründüyü kimi, torpaq qədim türklərdə insanı haqq dünyasına qovuşduran varlıq olmaqdan əlavə, insanın xilasına xidmət edən kult kimi də düşünülmüşdür. Torpaq müqəddəsliyi ilə həm insana həyat verər, həm də onu haqq dünyasında ağuşuna alar. Hər mənada torpaq insana hamidir.
Folklorumuzda torpağın müqəddəsliyini ifadə edən atalar sözü və məsəllər də yetərincədir:
Torpaqda itki olmaz, kötüksüz bitki olmaz
Torpaq əkinçinin zəhməti ilə zinətlənər
Torpağa var versən, o da sənə bar verər
Sular hərəkətlidir, torpaq bərəkətli
Torpağı ovuclayan - qızıl ovuclar
Torpağın üzü soyuq olar
Torpağa vaxtlı-vaxtında su ver, bəhrəsini gör
Torpaqla oynayan ac qalmaz
Torpaqdan pay olmaz
İlaxır çərşənbənin sonuncusunu – Torpaq çərşənbəsini Qərbi Azərbaycan ərazilərində də böyük coşqu ilə qeyd ediblər. Bu gün də həmin ərazilərdən qovularaq yurd-yuvalarından didərgin salınan əhali məskunlaşdıqları müvəqqəti məkanlar da öz ənənələrini qorumaqdadırlar. Və sözügedən çərşənbəni də qərbi azərbaycanlılar ilboyu unudulmayacaq, xoş əhvali-ruhiyyəli mahiyyəti ilə xatırlanacaq dərəcədə yüksək səviyyədə qeyd edirlər. Bu gün gecədən səhərə qədər yatmamaq, müxtəlif rituallar icra etmək, oyunlar təşkil etmək bu əhalinin ən xoş günlərindən birində - Novruzun ilaxır çərşənbəsində icra olunur və bu mərasimin də “qədir tutmaq” adlanır.
Qeyd edək ki, ilaxır çərşənbə - Torpaq çərşənbəsi çərşənbələrin mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklərlə ən zəngin olanıdır. İlaxır çərşənbələrlə bağlı mərasim və ayinlərin çoxu bu gün də xalq arasında yaşamaqdadır. Bu nümunələr qədim türkün arxaik düşüncəsinin məhsulu olmaqla xalqın əxlaqi, estetik dünyaduyumunu ifadə edərək öz mühafizəkarlığı ilə seçilir. Eləcə də, icra olunan ayin və mərasimlər, eləcə də torpaq çərşənbəsi ilə əlaqəli yaddaşlarda qorunan inanc-sınama örnəkləri ulu əcdadın erkən təsəvvürlərinin məhsulu kimi dəyərlidir. Bu örnəklər torpağın xalqın həyatındakı vacibliyini, əhəmiyyətini bədii və poetik şəkildə təsdiqləyir.
Xalqın yaxşıya, xeyrə olan inamını daşıyan alqışına qoşularaq deyirik ki, torpağınız barı-bəhrəsi sizi sevindirsin! Rəngarəng ritualları ilə İlaxır çərşənbələrin bəzəyi olan Torpaq çərşənbəmiz mübarək olsun!
AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunun Folklorşünaslıq şöbəsinin
müdiri, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Aytən Cəfərova