BUTA
"Buta" sözü "butay" sözündən əmələ gələrək "Bu" və "tay" - kəlmələrinin birləşməsi sayəsində bir cütlüyün yarısı mənasını ifadə edir.
Məlumdur ki, buta haqqında bu günə kimi onlarla rəvayət, əfsanə yaranıb ki, onların hər biri müxtəlif məqsədlərin ifadəsi olaraq özünü göstərib. Yaddaşlarda yaşayan bir rəvayətə görə isə Əmir Teymurun nəvəsi türkəsilli Babur Şah tərəfindən ilk dəfə buta bir naxış kimi istifadə edilib. Başqa bir mənbədə deyilir ki, dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan məşhur tikili Tac Mahal da türk memarlarının və incəsənətinin bir nümunəsidir. 6-cı Babur hökmdarı Cahanşah tərəfindən mərhum xanımı Mümtaz Mahalın xatirəsinə həsr olunmuş bu sərdabənin tikintisində müxtəlif türk ellərindən, o cümlədən Azərbaycandan gələn sənətkarların yaxından iştirak etməsinin də nişanəsi olaraq orada buta naxışının çox olmasıdır.
Hər bir ölkənin bayrağı, gerbi və himnindən başqa, bır də onun mədəniyyətini, tarixini ifadə edən bir sıra qeyri-rəsmi simvolları da mövcuddur. Əgər Amerikada Azadlıq heykəli, Fransada Eyfel qülləsi, Rusiyada matryoşka simvol sayılırsa, Azərbaycanda da buta milli simvolumuz kimi cox dəyərlidir. Belə dəyərləri doğru-dürüst təbliğ etmək folklorumuzun, el sənətkarlığının, söz sənətimizin-bir sözlə milli dəyər və sərvətlərimizin tarixini və mahiyyətini tam mənası ilə öyrənmək zərurətini qarşıya qoyur. Bu mənada butanın da xalqımıza məxsus çox qədim bir nişanə olaraq özündə bir çox mənaları ehtiva etməsi mütəxəsisslərimiz tərəfindən sübut olunub. Mütəxəssislərin fikrincə Butanın sirri əsasən Azərbaycanın rəmzlərindən olan Qız Qalasında gizlənir. Arxeoloqların fikrincə dünyada 6 rəqəmini xatırladan üç tikili vardır: Bunlardan biri Misirdə, biri Mesopatomiyada, biri isə Bakıdakı Qız Qalasıdır. Qız qalasının konturları yüksəklikdən butaya bənzəyir. Bəlkə elə bu səbəbdən də butanı xalqımız milli rəmzi kimi elə bu abidə ilə birgə əsrlərdir ki, qoruyub və yaşadıb.
Tədqiqatçıların fikrincə Buta naxışlı məhsullar əsasən 19-cu əsrin ortalarından etibarən bütün dünyada cox yayılmağa başlasa da, Buta xalqımızın qədim tarixinin bir hissəsidir, desək yanılmarıq. Çünki qədim xalçalarımızda, memarlıq abidələrimizdə, zərgərlik məmulatlarımızda, ipək, zərxara, atlas parçalarda, tikmələrdə, baş örtüklərimizdə, milli geyimlərimizdə buta nişanəsinin rəngarəng formalarından tez-tez istifadə edilməsi butaya olan milli bağlılığın göstəricisidir. Tədqiqatlar nəticəsində o da sübut olunub ki, Buta bir çox qədim sənətkarlıq nümunələrində bəzən rəmzi nişanə kimi təqdim edilib.
Butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus bəzək forması olduğu da ehtimal edilir. Buta qədimlərdən Azərbaycan milli ornamentinin tipik detalı olmaqla yanaşı, həm də indiki Azərbaycanın ərazisində yerləşən qədim dövlətlərin gerblərini də bəzəyib. Çünki, Zərdüşt təliminə əsasən, buta Günəşin, müqəddəs odun rəmzi, insanı bədnəzərdən, xəstəliklərdən qoruyan pak alov diliminin təsviridir. Buta folklorumuzda da, libasımızda da, evimizdə də, qabımızda da, bəzəyimizdə də kimliyimizdən, kecmişimizdən, ulularımızdan, elimizdən, arzumuzdan xəbər verir. Müxtəlif dövrlərdə yaranmış sənət əsərlərində göz oxşayan butalarda nənələrimizin əlinin sığalı, oyma sənətkarının göz nuru, tikmə sənətkarının arzusu, memarın düşüncəsi, xalçaçının diləyi, zərgərin ürəyi, aşiqin sevgisi, dastanların mənası, bayatıların musiqisi, tariximizin izi var. Ulularımızdan nə qalıbsa onlar bizim üçün əvəzsizdir, toxunulmazdır, müqəddəsdir. Bu yadigarlara qayğımız qanı qanımızdan, canı canımızdan olanlara sayğımızdır. Eyni zamanda tarixdən gələn səslərə sevgi dolu bağlılığımızdır. Bizim olanlara hər birimizin böyük sevgi ilə sahib çıxması həm də vətəndaşlıq borcumuzdur. Bu borcu unutmağa mənəvi haqqımız yoxdur.
Şəhla Nəbiyeva