Təhsil uğrunda mübarizəsinə görə Taliban tərəfindən güllələnən qız

Puştular Pakistanla Əfqanıstan arasında səpələnmiş xeyli qəbilələrdən ibarət qürurlu xalqdır. Bu xalq əsrlərdir ki, əsas dəyəri nanq, yaxud vicdan olan Puştunvali adlandırılan ləyaqət kodeksi ilə yaşayır, bu kodeksi öz öhdəsinə götürərək bütün müsafirlərə qonaqpərvərlik göstərirlər. Puştunun başına gələcək ən pis şey simasını itirməkdir. Puştu kişisi üçün utanc ən pis şeydir. Puştularda belə bir məsəl var: “Vicdan olmasa, dünya bir heçdir”.

Puştuların əksəriyyəti üçün qız uşağının doğulduğu gün ən kədərli gündür. Elə Məlalə Yusifzey də dünyaya göz açdığı gün kənd qadınları anasının dərdinə şərik olmuş, lakin atasını heç kəs təbrik etməmişdi. Bu adın mənası qüssəyə qərq olmuş deməkdir. Atası evə gələn hər qonağa Məlaləyin əhvalatını danışması və insanların bu adı dilə gətirməsi balaca Məlaləyin ruhunu oxşayaraq küləktək dalğalanmasına səbəb olurdu. 

Bütün puştu uşaqları İkinci ingilis-əfqan müharibəsi zamanı 1880-ci ildə əfqan ordusunu britaniyalılara qarşı vuruşmağa ilhamlandırmış Məlaləy haqqında əhvalatı eşidərək böyüyürlər. 

Məlaləy Qəndahardan qərbə doğru yerləşən tozlu düzənliklərdəki balaca şəhərdə – Mayvandda bir çoban qızı imiş. O, yeniyetmə ikən həm atası, həm də onun ərə gedəcəyi nəzərdə tutulmuş kişi ölkələrini işğal etmiş britaniyalılara qarşı vuruşan minlərlə əfqan arasında imiş. Məlaləy kəndin digər qadınları ilə birlikdə yaralılara qulluq etmək və onlara su aparmaqdan ötrü döyüş meydanına gedibmiş. O, əfqan kişilərinin məğlub olduğunu və bayraqdarın yıxıldığını gördükdə özünün ağ örtüyünü başı üzərinə qaldıraraq döyüş meydanına – ordunun qabağına keçərək ucadan səslənmişdi.

Gənc aşiq! Əgər sən Mayvand uğrunda ölməsən and içirəm ki, hər kəs səni utanc simvolu olaraq xatırlayacaq. 

Məlaləy döyüş meydanında öldürülmüş, lakin onun sözləri və cəsurluğu döyüşün gedişatını müsbət yönə dəyişmişdi. Döyüşçülər bütöv briqadanı məhv etmiş və bu, Britaniya ordusundakı ən gülünc məğlubiyyət olmuşdur. Əfqanlar bu qələbə ilə o qədər fəxr edirlər ki, sonuncu əfqan padşahı Kabilin mərkəzində Mayvand qələbə abidəsi ucaltdırmışdı. Puştular Məlaləyin simvolunu öz Janna Darkı kimi görür. Əfqanıstanın demək olar ki, bir çox məktəb onun şərəfinə adlandırılmışdır. 

Məlalə hələ ilk addımlarını atasının açdığı “Qayəmiz yaratmaqdır, çünki siz yeni eranın sədasısınız” şüarları yazılmış məktəbə atarkən öz dünyasının bir məktəb olacağı ağlına belə gəlməzdi. Əfqanıstanda baş verən “Taliban” qəddarlıqları zamanı Məlalə Lev Tolostoy və Ceyn Ostinin romanları ilə azad bir quş kimi böyüyürdü. Əgər azadlıq həm də səhv etmək azadlığını ehtiva etmirsə, onda bu azadlığa sahib olmağa dəyməz. Avram Linkolnun öz oğlunun müəlliminə yazdığı məktubda deyildiyi kimi: “Öyrət ona, əgər bacarsan, kitabların sehrini…Lakin ona həm də səmadakı quşların, Günəşdəki arıların, dağın yaşıl yamacındakı güllərin əbədi müəmması haqqında düşünmək üçün asudə vaxt ver. Ona öyrət ki, məğlub olmaq aldatmaqdan qat-qat ləyaqətlidir”. 

 Məlalə hər gecə dua edirdi ki, məktəblərdən qız uşaqlarının gülüş səsi gəlsin, yolunun üzərindəki zibilliklərdə böyüyən uşaqları görməsin və qız uşaqları yarımçıq təhsil alıb mənasını dərk etmədən dinə qapanmasınlar. Yarımçıq təhsil insan həyatına təhlükə olduğu kimi, yarımçıq təhsil almış insan da insanlığa təhlükədir. Bəlkə də, elə buna görə idi ki, sinifdəki bütün qızlar həkim olmaq arzusunda olduğu halda Məlalə ixtiraçı olmaq və anti-Taliban qurğusunu kəşf edib terrorçuları məhv etmək qərarında idi. 

Nasist Almaniyasında yaşamış dünyaşöhrətli şair Martin Niemöller “Onlar gələndə” adlı məşhur şeirində deyirdi:

Nasistlər kommunistlərin dalınca gələndə,

mən susdum, çünki mən kommunist deyildim.

Onlar sosial-demokratları içəri atanda,

mən susdum, çünki mən sosial-demokrat deyildim.

Sonra onlar həmkarlar ittifaqlarının nümayəndələri üçün gəldilər, 

mən susdum, çünki həmkarlar ittifaqının üzvü deyildim.

Sonra onlar yəhudilərin dalınca gəldilər, 

mən susdum, çünki mən yəhudi deyildim.

Onlar mənim dalımca gələndə, 

buna etiraz edəcək kimsə qalmamışdı.

Məlalə də başa düşürdü ki, insanlar susarsa heç nə dəyişməz. O öz ürəyinin dərinliklərində inanırdı ki, qızların hüquqlarından ötrü mübarizə aparırsa demək bu onun vəzifəsidir. O yaxşı bilirdi ki, Taliban onun qələmini və kitabını əlindən ala bilər, amma ağlını və düşüncəsini əsla, məktəbə getməyi qadağan edə bilər, lakin öyrənməyi heç vaxt. Təhsil nə şərqyönlüdür, nə də qərbyönlü, təhsil insanyönlüdür. 

Taliban daha çox can aldığı bir vaxtda kiçik Məlalə də ailəsi ilə birgə evindən, küçəsindən, məktəbindən ibarət balaca dünyasından çıxıb bilinməzə doğru yol almışdı. Bu hal sanki yəhudilərin Misri tərk etməsi, amma onlara bələdçilik edəcək Musanın olmaması kimi idi. 

Üçaylıq məcburi köçkün həyatı yaşayan Məlalə, yenicə vətən torpağını ciyərlərinə çəkmişdi ki, Taliban ondan sol yanağının sahib olduğu gülüşü də aldı. Valideynlərinin 15 il gördüyü Məlalə gülüşü, onun sol yanağında Günəş kimi qürub etmişdi. Lakin onun atası heç kəsə bildirməsə də, yaxşı bilirdi ki, dünyada qızına görə tanınan nadir atalardan biri idi və əmin idi ki, bir uşaq, bir müəllim, bir kitab və bir qələm dünyanı dəyişə bilər!!!

Qeyd: Pakistanın Mingora qəsəbəsində doğulan puştun əsilli feminst yazıçı, aktivist olan Məlalə Yusefzay, qadınların təhsil alması uğrunda apardığı fəaliyyətlərə görə mükafatlandırılmılış ən gənc Nobel mükafatı laureatıdır. O, Svat əyalətində insan haqlarının müdafiəsi, xüsusən də qadın və uşaqların təhsil alması uğrunda apardığı mübarizəyə görə məşhurdur. Pakistanın şimalı olan bu vilayətdə yerli Taliban, qızların məktəbə getməsinə qadağa qoymuşdu. Qısa müddətə onun mübarizəsi beynəlxalq səviyyədə dəstəklənib. Aktivist Desmond Tutu tərəfindən Beynəlxalq Uşaqların Sülh Mükafatı ilə təltif olunub. 

 Məlalə 9 oktyabr 2012-ci il tarixdə Svat rayonunda imtahandan gələrkən məktəb avtobusunda iki qızla birlikdə Taliban sui-qəsdçisi tərəfindən güllələnir.

 Pakistanın siyasi və dini liderləri ilə yanaşı, Əfqanıstan prezidenti Həmid Kərzai və ABŞ rəsmiləri hücumu pisləyib. ABŞ Dövlət katibi Hillari Klinton Məlalə Yusəfzayın cəsarətini yüksək qiymətləndirərək silahlıların qadının gücü qarşısında zəiflədiyini deyib.

 BMT-nin Baş katibi Pan Gi Mun 12 iyul tarixini Məlalə günü elan etmişdir. Pan Gi Mun Məlaləni hər bir qızın təhsil almaq hüququnun "qlobal simvol"u kimi təqdim etmişdir. BMT-nin Baş katibi dünyada təhsil üzrə şəxsi nümayəndəsi, Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri Qordon Braun 2012-ci il noyabrın 10-da Məlalənin doğum günü olan 12 iyul tarixinin Məlalə günü elan edildiyini bəyan etmişdir. Məlalə günü ilk dəfə 2013-cü il 12 iyul tarixdə Nyu-Yorkda BMT-nin mənzil-qərargahında qeyd edilmişdir. Məlalənin BMT-dəki çıxışı aşağıdakı sözlərlə yadda qalmışdır:

"Bir uşaq, bir müəllim, bir kitab, bir qələm dünyanı dəyişdirə bilər. Təhsil yeganə həll yoludur".

2012-ci ildə o, Pakistanın ilk Milli Gənclik Sülh mükafatına, 2013-cü ildə Saxarov Mükafatına layiq görülür. 2014-cü ildə Kailaş Satiarti ilə birlikdə uşaqlara və gənc insanlara qarşı mübarizəyə və uşaqlar təhsil almaq hüququ uğrunda fəaliyyətlərə görə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülür və 17 yaşında ən gənc laureat olur.

Fariz Əhmədov

Naxçıvan televiziyasının baş redaktoru