Əxlaq keşikçiləri

İlk baxışdan diqqət çəkən bu başlıqda heç bir sətraltı məna axtarmayın. Hər kəs üçün anlayış qaydaları var və bu, fərddən fərdə dəyişir. Əxlaq da bu qaydalardan biridir. Amma və lakin onun qanunları çoxdan yazılıb, möhürlənib və nəsildən-nəslə ötürülərək, forma və məzmun baxımından daha da gözəlləşərək bu günümüzə qədər gəlib çatıb. İndiki halda biz əxlaq qaydalarını yazmırıq, yazılmış qaydalara xidmət edirik.

Əxlaq deyiləndə ilk ağlımıza gələn ədəb olur. Bəli, ədəb – düz vurğuladım. Amma gəlin qəbul edək ki, ədəblə əxlaqın birbaşa qohumluğu yoxdur. Ədəb qaydaları təsdiq olunarkən, bəlkə də əxlaq tüpürüb, dabana güllə kimi qaçıb ki, yerləri səhv düşməsin. Nə yazıq ki, bu gün biz onları tutub eyni mismara pərçimləmişik.

Sözün etimologiyasına baxdıqda aydın olur ki, ədəb əxlaq normaları içində özünə bir otaqlı kirayə tutan təmsilçisidir. Bəs necə olur ki, ədəb bu günümüzdə əxlaqı minib çapır? Bu, eynən “yumurta toyuqdan, yoxsa toyuq yumurtadan çıxıb” sualına dönüb. Bəlkə də çoxları düşünəcək ki, nəticə etibarilə hər ikisi eyni amala xidmət edir. Xeyr, əzizlərim, elə deyil. Əxlaq mənəvi məqama xidmət etdiyi halda, ədəb maddi aləmə – yəni görünən davranışlara – xidmət edir. Elə bu fərqlə də aralarında uçurum yaranır. Aralarındakı tək bağlılıq – ədəbin əxlaqdan törəməsidir.

Əxlaq – insanın daxilindən gələn, onun yaxşı və pis, doğru və yalan, ədalətli və ədalətsizlik arasında seçim etməsinə kömək edən dəyərlər sistemidir. Ədəb isə daha çox insanın cəmiyyət içindəki davranış qaydalarını, nəzakət və mədəniyyətini ifadə edir. Əxlaq daha çox insanın daxili aləmi ilə bağlı olduğu halda, ədəb ictimai münasibətlərdə “etiket” funksiyasını daşıyır.

Əxlaq – dürüstlük, mərhəmət, ədalət, sədaqət kimi meyarlara sahib olduğu halda, ədəb – böyüyə hörmət, başqasının sözünü kəsməmək, yavaş və sakit danışmaq kimi davranış anlayışlarını özündə ehtiva edir.

Əxlaq – daxili inanc və prinsipial əsaslara dayanır, ədəb isə cəmiyyətin qəbul etdiyi davranış normalarıdır. Əxlaq sabit və dərin olduğu halda, ədəb mühitə və mədəniyyətə görə dəyişkən olur. Əxlaq münasibətlərdə vicdan və mənəviyyata üstünlük verir, ədəb isə sosial və etik davranış qaydalarına əsaslanır. Əxlaq yalan danışmamağı və ədalətli olmağı aşılayır, ədəb isə böyüklərə hörmət və ehtiram göstərməyə yönəlib.

Nəticədə, əxlaq insanın kim olduğunu, ədəb isə necə göründüyünü göstərir. Əxlaqlı insan daxildən düzgün, ədəbli insan zahirən nəzakətli görünür. Yaxşı olar ki, biri digərindən törəyən bu iki anlayış bir insanda vəhdət təşkil etsin. Mövlana demişkən: “Olduğumuz kimi görünək, göründüyümüz kimi olaq.”

Əxlaq varsa, inam var. İnam varsa, sabitlik var. Gəlin təkcə 5 aprel deyil, bütün günümüzü Əxlaq Gününün ruhunda keçirək. Sözümüz doğru, niyyətimiz təmiz, əməlimiz saleh olsun.

Ümumdünya Əxlaq Günü münasibətilə insanlığın mənəvi dayaqlarını qoruyub saxlayan, dürüstlüyü həyat tərzinə çevirən, sözü ilə “öz”ü bir olan bütün əxlaq keşikçilərini səmimi-qəlbdən təbrik edirəm.

Fariz Əhmədov

Naxçıvan Televiziyasının baş redaktoru