Qədim məişət əşyaları tarixdə və günümüzdə
Məişət əşyaları olan oraq, bıçaq hələ metalın kəşf edilmədiyi dövrdə obsidiandan (dəvəgözü), çaxmaqdaşından düzəldilirdi. Yumşaq daşlardan, xüsusən, mərmərdən bəzək əşyaları–qolbaq, sırğa və başqa əşyalar alınırdı. Toxuculuqda daşdan və sümükdən hazırlanmış teşilərdən geniş istifadə edilirdi. Un əldə etmək üçün dən daşlarından, baltaları düzəltmək üçün çay daşlarından istifadə olunurdu. Eneolit dövründə saxsıdan hazırlanan küpə, kasa, çölmək, müxtəlif su qabları və başqa məişət əşyaları üstünlük təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, bu əşyalar bu gün də rastımıza çıxmaqdadır. İstər muzeylərdə, istərsə də mətbəx ənənələrimizi qoruyan adamlar bu əşyalardan istifadə edirlər. Digər tərəfdən məişətdə bir çox alətlər var idi ki, onlardan gündəlik həyatda zəruri idi. Bəs onlar hansılardır?
Dən daşları: Dən daşlarını sonralar daha təkmil əl dəyirmanı (Naxçıvanın bir çox yaşayış məntəqələrində buna “əl daşı”, “kirkirə” də deyirlər) əvəz etdi. Daşlarda olan təbii çalalar, sonradan isə daşdan yonulub hazırlanmış dibək (həvəng) daşları da əsas məişət əşyalarından olub. Ağacdan hazırlanan əşyalar da məişətdə geniş istifadə edilib. Bərk ağacdan dibəklər, təknələr, tabaq və başqa məişət əşyaları düzəldilirdi.
Tuluq: Tuluqlarda su daşınırdı. Tuluğu hazırlamaq daha çox zəhmət tələb edirdi. Tuluq əsasən, qoyun və ya keçi dərisindən hazırlanardı. Bunun üçün Naxçıvanda “qızıl qoyun”un (yerli balbas cinsli qoyunlara qızıl qoyun deyərdilər) dərisini üstün tutardılar. Tuluq hazırlamaq üçün heyvanın dərisini bütöv soyardılar. Heyvanın başın kəsdikdən sonra arxa hissədən, paçadan kəsib corab kimi çevirərək dərinin arasını açmadan çıxarardılar. Bu zaman dərini əsasən, yumruqla soyardılar ki, bıçaq dərini zədələməsin. Dərinin ayaqları biləklərdən kəsilərdi. Aşılanmadan öncə dərinin üzərində qalan piy qatını bıçaqla qaşıyardılar. Aşılanıb tükü tökülmüş dərini arpa unundan hazırlanmış horraya zəy və duz qataraq isladar, sonra isə ovardılar. Bu cür aşılanmış dərilər yumşaq olardı. Sonradan isə dərinin alt hissəsini və ayaqlarını tikərdilər.
Eymə: Eymə də tuluq kimi hazırlanırdı. Eymə hazırlanacaq dərinin ayaqları dirsəkdən yox, dibdən kəsilirdi. Eymədə qatıq saxlanardı. Bu cür qatığa “qara qatıq ” deyərdilər. Eymədəki qatığa duz da atardılar. Duzlu qatıq daha çox qalır, xarab olmurdu. Eymə qatığın suyunu süzdürür, bərk hissəsi isə qalırdı. Eymədə qatıq “dəyməli” idi, yoxsa çalxayan zaman yağ yaxşı ayrılmazdı.
Nehrə: Qatığı çalxamaq üçün nehrədən istifadə edirdilər. Nehrələr saxsıdan və ya ağacdan düzəldilirdi. Saxsı nehrələr küpəyə oxşasa da, ondan fərqli idi. Nehrə təkqulplu olub, qulp tərəfdə (üstdə qalan hissə) kiçik deşik olurdu. Ağac nehrələr bir metr uzunluğunda ağac gövdəsindən hazırlanırdı. Yan tərəflərinə qapaq düzəldilir, üstdən kəsilərək ağız qoyulurdu. Üstdən künclərinə əlavə taxta vurulurdu ki, çalxayan zaman həmin hissədən yapışsınlar.
Çaxmaq qov: İnsanların həyatında odun əhəmiyyəti misilsizdir. Müasir zamanda od əldə etmək üçün kibritin çöpünü qaraya çəkmək və ya çaxmağın düyməsini basmaq kifayətdir. Son zamanlara qədər od əldə etmək üçün çaxmaq daşından, polad çaxmaqdan və qovdan istifadə edilirdi. Çaxmaqdaşı Naxçıvanın müəyyən yerlərində təbii şəkildə geniş yayılıb. Çaxmaq isə təxminən 7-8 santimetr uzunluğunda, 4-5 santimetr enində, 0,5 santimetr qalınlığında poladdan hazırlanırdı. Çaxmağı çaxmaqdaşına vuranda qığılcım alınırdı. Bu zaman çaxmaqdaşının üzərinə qoyulmuş qov od alır. Sonradan onu üfləyərək odu qızışdırırdılar. Burada əsas məsələlərdən biri qovun hazırlanması idi. Qov (pambıq) müxtəlif üsullarla hazırlanardı. Tut ağacının budaqlarını yaralayaraq pambığı axan şirədə isladırdılar, sonra isə qurudaraq qov kimi istifadə edirdilər. Qoyunun üz və boyun hissəsini su ilə isladıb sürtdükdə sabun kimi köpüklənir. Pambığı bu köpükdə isladaraq qurudur və qov hazırlayırdılar.
Milaxın hazırlanması: Əvvəllər qış üçün müxtəlif meyvələri qurudaraq çərəz hazırlayardılar. Üzümün qurudulmuşundan əlavə, qışa üzüm saxlamaq üçün milaxlardan istifadə edilirdi. Milax hazırlamaq üçün əsasən “at pıtrağı” (el arasında buna “qaraxot” da deyirlər) bitkisindən istifadə edirdilər. Şaxəli qolları olan bu bitki 1-2 metr boyunda qalxır. Quruduqdan sonra yüngül olmasına baxmayaraq, bitkinin budaqları 3-4 kiloqram yükü saxlaya bilir. Qolları 40-50 santimetr uzunluqda kəsilir, orta özəyin üst hissəsinə asmaq üçün ip bağlanır. Üzümün salxımları budaqlara düzülür. Hər milaxa 10-15 kiloqram üzüm asılırdı.
Daraq: Alt oturacağın üstündə üçbucaq şəkilli vurulan iki taxtadır. Üçbucağın üst hissəsində iki cərgə ucu iti polad məftildən ibarətdir. Yunu daramaq üçün istifadə edilirdi.
Teşi: İnsanlar çox qədim zamanlardan yun əyirib, əyrilmiş ipdən müxtəlif geyimlər toxuyublar.İp əyirmək üçün ilk primitiv alət olan teşi günümüzə qədər gəlib çatıb. Arxeoloji tədqiqatlar Eneolit dövrünə aid “Zirincli” abidəsində keramikadan bişirilmiş teşi, “Bəydilli sarıları”nda (Dəmir dövrü) daşdan düzəldilən, Sirab kəndindəki (Tunc dövrü) “Qızıl qaya” yaşayış yerində isə inəyin çanaq sümüyündəki yumrudan düzəldilmiş sümük teşi aşkarlanıbmışdır. Sonralar isə ip daha səmərəli üsulla – cəhrə ilə əyrilməyə başlandı.
İy: 50-60 santimetr uzunluqda polad məftildən düzəldilərdi. İyin arxa hissəsində yerində durmaq üçün kəsim edilərdi.
Tağalaq: İyin üzərinə tağalaq salınar, cəhrəyə tərəf sıxışdırılardı. Tağalaq ipi bir yerə toplardı və düyçələr tağalaq tərəfi oturaq olmaqla konusa oxşayardı. Əyrilmiş düyçələri açıb kələfləyər, boyadıqdan sonra kələfləri açıb düyçə edərdilər.
Kirgit: Xalça-palaz toxumaq üçün lazım olan bu alətlə toxunan ilmələri və ya arğacı bərkidib yerinə oturdurdular. Qədimdə əsasən, sümükdən, daha doğrusu, keçi buynuzundan ikidişli kirgitlər hazırlanardı. Son dövrlər çoxdişli dəmir kirgitlərdən də istifadə olunur.
Həvə: (Həvəng-dəstə) Kirgitə nisbətən çox və qısadişli, ağır toxuculuq alətidir. İlmə və arğacları döyüb bərkitmək üçündür.
Qılınc: Yer hanasında arqacları döyüb bərkidir. Bir metrə yaxın, 10-20 santimetr enində, bir tərəfi nisbətən iti, ağır taxtadır. Toxucu hananın üstündə aşırma formasında oturur və toxuduğunu qılıncla döyüb bərkidirdi.
Vəl (gəm): Əllə biçilən və ya yolunan taxılı gəm ilə döyərdilər. Gəm ağır ağacdan (əsasən, qaraağac) yonulmuş, təxminən 1.5 metr uzunluqda iki ədəd taxtadan ibarətdir. Gəmin ayaqqabı kimi sağ və sol tayı olurdu. Yonan zaman burun hissə nisbətən yuxarı qalxır, üst hissədə isə zəncir bağlamaq üçün deşik yonulurdu. Gəmin alt hissəsində deşiklər açılır, deşiklərə daş və ya dəmir çalınardı.
Sesi: Kəsici alətdir. Nə qədər ağır zəhmət, çox vaxt tələb etsə də, taxta əldə etmək üçün ya balta, ya da kərki ilə ağacın hər iki üzü yonulur, bir ağacdan bir taxta alınırdı. İkinci üsul isə “sesi” adlanan xüsusi mişarla kəsmək idi. Sesi ilə ağacı uzununa kəsmək isə çox ağır iş idi.
Öküz kotanı: Əkinçiliyə başlayan ibtidai insanları bir sual düşündürürdü: yeri necə şumlamalı? Hər kəsin bildiyi kimi, toxa əkinçiliyindən sonra “xış” ixtira olundu. Xışdan son dövrlərə – XX əsrin ortalarına kimi istifadə olunurdu. Xışı sonralar daha təkmil dəmir kotanlar əvəz etdi. Xışdan fərqli olaraq kotanın iki təkəri var idi. Digərinə nisbətən iri təkər əvvəlki şumun izi ilə, kiçik təkər isə şumlanmayan sahə ilə gedir, tarazlıq alınırdı. Şum ilə gedən təkər həm də kotanın kənara çıxmasına imkan vermirdi. Arada şumlanmayan hissə qalmırdı. Hər kotana iki öküz qoşulurdu. Kotanın “mac”ını (dəstəyini) tutana “macğal”, “garvan”, öküzlərin başını çəkənə isə “hodaq” (xödək) deyirdilər.
Müasir dövrdə bu alətlərin yerinə yetirdiyi funksiyalar bir çoxumuz, xüsusən, gənclər və yeniyetmələr üçün primitiv görünə bilər. Amma bu bir faktdır ki, tarixin yadigarı olan qədim məişət əşyalarından ata-babalarımız istər təsərrüfatda, istərsə də məişətdə geniş istifadə ediblər. Bu gün həmin əşyaların böyük əksəriyyəti tarixin saxlanc yeri olan muzeylərimizdə qorunur, hifz olunur. Fikrimizcə, bu nümunələrin toplanıb muzeylərə verilməsində hər birimiz fəallıq göstərməliyik. Bu gün evlərimizdə istifadə olunmayan hansısa dəmir parçası muzeydə qiymətli eksponat kimi nümayiş oluna, gələn qonaqların, şagirdlərin, gənclərin marağına səbəb ola bilər.
Zaleh Novruzov
“Şərqin səhəri” qəzeti