Hüseyn Cavidin bəzi şeirlərinin ilk variantı haqqında
Mütəfəkkir ədibimiz Hüseyn Cavid (1882-1941) bədii yaradıcılığa böyük məsuliyyətlə yanaşmış, əsərləri üzərində dönə-dönə işləmişdir. Onun bəzi şeirlərinin ilk və son variantlarının müqayisəli təhlili də bunu yəqinləşdirir. Bu məqalədə ustad sənətkarın “Məktəb” jurnalında dərc olunmuş bir neçə şeirini kitablarında oxuduğumuz təkmil variantlarla müqayisədə nəzərdən keçirəcəyik.
Bakıda çıxan “Məktəb” jurnalının 21 aprel 1912-ci il tarixli 11-ci sayında Hüseyn Cavidin “İlk bahar” şeiri verilib. Şairin 1913-cü ildə Tiflisdə (Tbilisidə) “Şərq” mətbəəsində çapdan çıxmış “Keçmiş günlər” adlı ilk kitabında yer alan şeirlərdən biri də məhz bu bədii nümunədir. “İlk bahar” romantik sənətkarın sonralar müxtəlif illərdə nəşr olunmuş “Əsərləri”nə də daxil edilib. Müqayisələrimiz göstərir ki, Hüseyn Cavidin həmin şeirinin ilk nəşri olan “Məktəb” jurnalındakı variantı ilə ədibin müxtəlif vaxtlarda çapdan çıxmış kitablarındakı mətn arasında bəzi fərqlər vardır. Aydınlıq üçün ilk variantı H. Cavidin “Əsərləri”nin ən təkmil nəşri sayılan 2005-ci il çapındakı müvafiq mətnlə tutuşdurduq. Bəlli oldu ki, sonrakı nəşrlərdə əsərin adından sonra “kiçik bir məktəbliyə” qeydi verilib, bəzi misralarda isə dəyişiklik nəzərə çarpır:
Əsərin ilk misrası - “Məktəb” jurnalındakı “İlk bahar” şeirində:
Bahar, bahar, başlayınca ilk bahar.
Hüseyn Cavidin “Əsərləri”ndə:
Bahar, bahar, gəlmiş yenə ilk bahar.
Səkkizinci misra - “Məktəb” jurnalında:
Güllüklərdə toy məclisi qururlar.
Hüseyn Cavidin “Əsərləri”ndə:
Güllüklərdə düyün, dərnək qururlar.
Şeirin on ikinci misrası – “Məktəb”də:
Oynar, qoşar, mələr, yenə toplaşır.
Hüseyn Cavidin “Əsərləri”ndə:
Oynar, mələr, qoşar, yenə toplaşır.
Sonuncu iki misra - “Məktəb” jurnalında:
Əl-ələ, qol-qola seyran edirlər,
Tanrıya şükür olsun, -deyib gedirlər.
Hüseyn Cavidin “Əsərləri”ndə:
Əl-ələ, qol-qola şadan olurlar,
Haqqın qüdrətinə hеyran olurlar.
Yuxarıda göstərilən dəyişikliklər “İlk bahar” şeirinin daha da dolğunlaşmasına, cilalanmasına xidmət göstərmişdir. Çox güman ki, bu redaktəni H. Cavid əsəri 1913-cü ildə “Keçmiş günlər” kitabına daxil edərkən aparıb. Bütövlükdə Hüseyn Cavidin “İlk bahar” şeiri yüksək dəyərə malik poetik nümunədir. Burada şair balaca oxucular üçün bahar fəslinin xarakterik mənzərəsini dolğun bədii biçimdə canlandıra bilmiş, cazibədar peyzaj yaratmışdır. Güllərin, çiçəklərin gülməsi, quşların oynaması, günəşin şəfəq saçaraq insanların könlünü açması, çəmənlərin al-yaşıl geyinməsi, hər tərəfin parıldaması, ötüşən bülbüllərin cəh-cəhi - bütün bunlar mükəmməl peyzajın komponentləri kimi ədəbi müstəviyə gətirilib. Xoş ovqat yaradan belə təsvirlərlə yanaşı, müəllif başqa bir məqama da diqqət yönəldir, xəstə uşağını təmiz bahar havasına çıxaran dul qadının halını da nəzərə çatdırır. Şeir məktəbli oğlan və qızların oynayıb-oxuyaraq şənlənməsi, ulu yaradana şükür etmələri ilə bitir. Beləliklə, şair oxucuları həm təbiət, həm cəmiyyət mənzərələri ilə tanış edir, həm də düşündürür.
“Məktəb” jurnalının 22 may 1912-ci il tarixli 13-cü sayında Hüseyn Cavidin “Bir qız” şeiri oxuculara çatdırılır. Mətnlə tanışlıq və müqayisəli tutuşdurmalarımız göstərir ki, həmin “Bir qız” əsəri sonralar şairin kitablarında “Qız məktəbində” adıyla, həm də bəzi dəyişikliklərlə təqdim olunub. Şairin “Keçmiş günlər” adlı ilk kitabında (1913) yer alan şeirlərdən biri də bu əsərdir. Ədibin 1958-ci ildə çap olunmuş “Seçilmiş əsərləri”ndə və bir sıra sonrakı nəşrlərdə də (1968, 1982, 2005 və s.) həmin bədii nümunə “Qız məktəbində” adıyla verilib (güman ki, müəllif 1913-cü ildə ilk kitabına daxil edərkən şeir üzərində yenidən işləyib).
Bəs aparılmış dəyişikliklər nədən ibarətdir? “Bir qız” şeirini Hüsеyn Cavidin “Əsərləri”ndəki (2005) “Qız məktəbində” şeiri ilə tutuşdurduq. Aşağıdakı fərqlər müşahidə olunur:
Qeyd etdiyimiz kimi, “Məktəb” jurnalındakı “Bir qız” şeiri Hüseyn Cavidin kitablarında “Qız məktəbində” adıyla verilib. Fikrimizcə, bu ad əsərin mövzu və problematikasına, didaktik qayəsinə daha uyğun olmaqla mükalimənin baş tutduğu məkanı da məxsusi nəzərə çatdırır. Ən çox dəyişiklik şeirin ilk misralarındadır. Əyani təsəvvür üçün hər iki variantdan müvafiq parçalara nəzər salaq:
“Məktəb” jurnalındakı “Bir qız” şeirində:
-Yavrum, quzum! Adın nədir?
- Gülbahar.
- Pəki, sənin atan, anan varmı?
- Var.
- Nasıl, zənginmidir atan?
- Əvət, zəngin, mülkədar.
- Öylə isə neyçin böylə sadə,
Geydigin paltar?
Hüseyn Cavidin “Əsərləri”ndəki “Qız məktəbində” şeirində:
- Quzum, yavrum! Adın nədir?
- Gülbahar.
- Pəki, sənin anan, baban varmı?
- Var.
- Nasıl, zənginmidir baban?
- Əvət, zəngin, bəyzadə...
- Öylə isə, gеydiyin gеyim niçin
böylə sadə?...
“Göründüyü kimi, “Yavrum, quzum” xitabında sözlərin yerləri dəyişdirilərək “Quzum, yavrum” kimi verilib; “atan, anan” əvəzinə “anan, baban” işlənib. Yəni maraqlıdır ki, şeirin ilk variantındakı “ata” sözü müəllifin redaktəsi zamanı Türkiyə türkcəsindəki eyni mənalı “baba” sözüylə əvəzlənib. “Əvət, zəngin, mülkədar” misrasında sonuncu sözün yerinə “bəyzadə”nin işlənməsi də, fikrimizcə, poetiklik baxımından gərəkli sayılmalıdır: “Əvət, zəngin, bəyzadə”. Buna uyğun olaraq: “Öylə isə neyçin böylə sadə, geydigin paltar?” yerinə “Öylə isə, gеydiyin gеyim niçin böylə sadə?” misrasının mətnə gətirilməsi ilə yeni qafiyələnmə yaradılmışdır: “bəyzadə-sadə”. Həmin misrada inversiya ilə yanaşı, “paltar” sözünün “geyim”lə əvəzlənməsi də diqqəti çəkir. Nəhayət, “Bir qız” şeirinin sonundakı “atam, anam” sözləri də “Qız məktəbində”nin mətnində “anam, babam” şəklindədir.
Hüseyn Cavidin “Bir qız” (Qız məktəbində”) şeiri də uşaqlar üçün yazılmış dəyərli didaktik nümunədir. Əsər dialoq əsasında qurulmuşdur. Burada sadə geyimli, bəzək-düzəksiz məktəbli qızın - Gülbaharın suallara verdiyi cavablar timsalında müəllif uşaq və yeniyetmələrdə görməyi vacib saydığı mənəvi keyfiyyətləri önə çəkib. Bu dialoq məktəbli qız Gülbaharın təmiz qəlb aləmini, həyata sağlam baxışını üzə çıxarmaqla digər uşaqları da onun kimi mənəvi ucalığa, kamilliyə səsləyir. Zinətdən, dəbdəbədən uzaq olan sadə geyimli Gülbahar bunun səbəbini soruşan şəxsə bildirir ki, o, imkanlı, zəngin ailədəndir, lakin zahiri təmtərağa ehtiyac duymur. Çünki müəlliməsi ona təlqin edib ki, əsl zinət bilikdə və təmizlikdədir. Dialoqun davamından bəlli olur ki, Gülbahar həm də saf dini etiqada malikdir, Ulu Tanrıya, onun peyğəmbərlərinə böyük məhəbbət bəsləyir. Məktəbli qızın sevdiklərinin əhatəsi valideynləri, doğmaları ilə də məhdudlaşmır. Romantik ədəbiyyatın qayəsinə uyğun olaraq bəşəri məhəbbət ideyası da burada özünəməxsus tərzdə təqdim edilib.
Təsəvvür tamlığı üçün onu da deyək ki, Hüseyn Cavidin “Məktəb” jurnalında balaca oxuculara çatdırılmış üçüncü şeiri “İsmayıl bəy” adlanır. Jurnalın 21 oktyabr 1914-cü il tarixli 15-ci sayında verilmiş həmin bədii nümunə türk dünyasının böyük oğlu, məşhur ədib, “Tərcüman” qəzetinin naşiri və redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralının (1851-1914) vəfatı ilə əlaqədar yazılıb. Altı bəndlik bu əsərdə İsmayıl bəyin şəxsiyyəti və xidmətləri barədə müfəssəl məlumat verilməsi ilə yanaşı, həm də balaca oxucuların türkçülük ruhunda tərbiyəsi də bir bədii məram olaraq önəmli yer tutur. “İsmayıl bəy” şeiri Hüseyn Cavidin sovet dövründə nəşr olunmuş kitablarında yer almayıb. Son illərdə bu bədii nümunə müxtəlif kitablarda bir neçə dəfə oxuculara təqdim olunub... Şairin beş cildlik “Əsərləri”nin 2005-ci ildə çıxmış birinci cildində isə şeirin aşağıdakı ikinci bəndi verilməyib (yəqin ki, texniki xətadır):
İsmayıl bəy, o sarsılmaz qəhrəman,
O böyük müəllim, o böyük insan,
Həp çalışdı, rahat durmadı bir an,
Həp yol açdı, yol göstərdi hər zaman.
İsmayıl bəy türk yurduna şan vеrdi,
Öksüz, ölgün millətinə can vеrdi.
Ümumiyyətlə, məşhur romantik ədibimiz Hüseyn Cavidin “Məktəb” jurnalında dərc etdirdiyi şeirlər Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının dəyərli örnəkləri sırasına daxildir. Deyilənlər göstərir ki, bu əsərlər üzərində şair sonralar yenidən işləyib, bəzi dəyişikliklər edərək daha da dolğunlaşdırıb.
Hüseyn Həşimli
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini,
Əməkdar elm xadimi, professor