Onun sənət yolu- Məmməd Qasımov
Məmməd Ələkbər oğlu Qasımov 1925-ci il yanvar ayının 5-də Tiflis şəhərində doğulub. Atası Məşədi Ələkbər Naxçıvanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra şəhər mərkəzindəki onbirotaqlı malikanəsini hökumətə təhvil verərək Gürcüstana köçüb və Tiflisdə uzun müddət tacirliklə məşğul olub, İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Naxçıvan şəhərinə qayıdıb.
Hələ uşaqlıq vaxtlarından rəssamlığa böyük maraq göstərən və vaxtaşırı imkan tapıb Gürcüstan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının tamaşalarına baxan Məmməd artıq 15 yaşında ikən öz həyat yolunu və sənət taleyini qəti müəyyən etmişdi: teatr rəssamı olmaq!
Ömrünün son aylarında yazmağa başladığı “Mənim sənət yolum” adlı xatiratında o, teatr aləmilə ilk tanışlığını belə yada salırdı: “Mən 1925-ci ildə Tbilisidə anadan olmuşam, məktəb illərini də orada başa vurmuşam. Bizim evimizdən bir küçə sağda (paralel küçədə) Azərbaycan Dövlət Musiqili Dram Teatrının binası yerləşirdi.
1930-cu ildə - yaşım beş olardı – qonşumuz Xalacan adlı qadın (o, Türkiyədən idi və biz onu “nənə” deyə çağırardıq) bir gün dedi ki, bu axşam teatr var. Həmin dəqiqə qərara gəldim ki, teatra mən də getməliyəm. Məni başa salmaq istədilər ki, məqsədim baş tutmayacaq. Sonra əlavə etdilər ki, teatra uşaq buraxmırlar. Özümü ora-bura çırpdım. Uşaq ədası ilə ağlamsındım və təkidlə dedim: mən teatra gedəcəm!
Arvadlar götür-qoy etdilər və dedilər ki, bu, mümkün olan iş deyil. Mən ümidimi üzmüşdüm. Birdən Xalacan-nənə mənə baxaraq dedi: “Mən oğlumu aparacam.” Onun çox qətiyyətlə dediyi sözə mən yarı arxayınlaşıb sakitləşdim və işin sonunu izləməli oldum.
Tamaşa vaxtı çatdı. Qulağım səsdə idi ki, nənə indi məni çağıracaq. Bu arada anam məni geyindirib bəzəndirdiyi üçün tam arxayın olmuşdum. Nənənin məni səsləməsi mənim üçün bir aləm oldu...
...Nənənin yeri düz birinci sırada idi. Bəlkə də bunu mənə görə etmişdi. Nəhayət gözlənilən an gəlib çatdı. Mən hiss etdim ki, bütün işıqlar sönüb. Musiqi səsləndi və nənə mənim baxmağım üçün lazımi şəraiti yaratdı. Mənim ilk gördüyüm səhnədəki (o zaman onun adını bilmirdim) çox böyük pərdələr oldu. Onun üzərində rəngbərəng işıqlar var idi. Musiqi sədaları altında pərdələr yavaş-yavaş açıldı. Böyük səhnədə tam fərqli bir aləm gördüm. Elə bil nağıllar dünyasına düşmüşdüm.
Küçədə “öz yerimdən” çıxıb dərindən nəfəs aldım. Bu, həm də arzumun yerinə yetməsi üçün aldığım rahat, razılıq nəfəsi idi. Yatağımda səhərə qədər teatrda gördüklərimi gözlərim önündə təkrarən canlandırır, sanki hələ də özümü orada hiss edirdim. Mənim bütün ömrümü bağladığım teatrla ilk tanışlığım və əbədi dostluğumun tarixçəsi belədir.”
Məmməd Qasımov Tiflisdə M. F. Axundov adına 97 №-li orta məktəbin 9-cu sinfini bitirərək Naxçıvan Şəhər 1 №-li orta məktəbində davam etdirdiyi təhsilini 1943-cü ildə xalis əla qiymətlərlə başa vurmuş və sovet hökumətinin müvafiq qərarına (1935-ci il) əsasən ölkənin istənilən ali məktəbinə imtahansız daxil olmaq hüququ əldə etmişdi.
Orta məktəbin son sinfində təhsil alarkən tez-tez Naxçıvan Dövlət Dram Teatrının tamaşalarına gələn M. Qasımov bir təsadüf nəticəsində teatrın görkəmli aktyoru və rejissoru Səməd Mövləvilə yaxından tanış olur. Növbəti görüşlərin birində həvəskar rəssam böyük sənətkarın rəyini öyrənmək məqsədilə ona bir qovluq təqdim edir. Bu qovluqdakı müxtəlif pyeslərə çəkilmiş onlarla dekorasiya və geyim eskizlərinə baxaraq heyranlığını gizlətməyən S. Mövləvi elə oradaca həmin il (1943) hazırlayacağı “Ölülər” (C. Məmmədquluzadə) tamaşasının rəssam işini bütövlüklə gənc Məmmədə etibar edir. Bu ilk sınaqdan böyük müvəffəqiyyətlə çıxan M. Qasımov az sonra bu teatrda S. Mövləvinin hazırladığı daha bir əsərin – “Ər və arvad” (Ü. Hacıbəyov) operettasının da rəssamı olur.
Həmin ilin payızından Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasında təhsil alan M. Qasımov burada dünyaşöhrətli İ. Repinin tələbəsi, məşhur rəssam M. Toidzedən və digər görkəmli fırça ustalarından bu sənətin sirlərini mənimsəyir. Akademiyada təhsil aldığı illərdə də müntəzəm olaraq M. F. Axundov adına Gürcüstan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının bütün tamaşalarına baxmaqla bərabər yaradıcı heyətlə sıx əlaqə saxlamışdır ki, bunun da nəticəsi olaraq ona, bu sənət ocağının səhnəsində hazırlanan iki tamaşaya bədii quruluş vermək müyəssər olub. Bunlardan birincisi A. Məşədibəyovun “Toy kimindir?” ikincisisə F. Əmirovun “Ürəkçalanlar” musiqili komediyaları idi.
Gözlənilmədən Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasında Azərbaycan bölməsinin bağlanması səbəbindən ali təhsilini başa çatdıra bilməyən M. Qasımov ata yurduna qayıdaraq Naxçıvan Teatrında yaradıcı fəaliyyətini davam etdirir. 1947-1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində ixtisas təhsilini davam etdirən gənc rəssam Bakıda olduğu illərdə də Naxçıvan Dövlət Dram Teatrında hazırlanan bir neçə tamaşanın rəssamı təyin olunmaqla ardarda uğurlu yaradıcılıq nəticələri əldə edir.
1952-ci ildən doğma Naxçıvan Teatrının baş rəssamı kimi yaradıcılığının yeni mərhələsinə qədəm qoyan Məmməd Qasımov həmin vəzifədə ömrünün son günlərinədək – tam 35 il fasiləsiz olaraq məhsuldar, səviyyəli və səmərəli fəaliyyət göstərib. Təkcə bu illər ərzində o, Naxçıvan Teatrında 93, Gəncə Dövlət Dram Teatrında 1, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında 3 tamaşanın quruluşçu rəssamı olub. Həmin səhnələrdəki zəngin, məzmunlu və möhtəşəm dekorasiyalar, əlbəsələr, dövrəuyğun, rəngarəng geyimlər və qrimlər ədəbi və teatr tənqidinin müsbət rəyinə, geniş tamaşaçı kütləsinin isə böyük marağına və rəğbətinə səbəb olur.
44 illik teatr fəaliyyəti dövründə 107 tamaşanın quruluşçu rəssamı olmuş M. Qasımov istər klassik və müasir Azərbaycan dramaturgiyasının, istərsə də müxtəlif dövrləri əhatə edən xarici dramaturgiyanın nəbzini çox gözəl duyan, üzərində çalışdığı hər bir əsərin ideyasını və ana xəttini düzgün qavrayan, pyesin bəhs etdiyi dövrü dərindən öyrənən və ən əsası səhnədən öz sözünü deyə bilən, bununla da müəllif fikrinin, rejissor yozumunun tamaşaçıya çatdırılmasına vasitəçilik edən bir rəssam olmaqla Azərbaycanın üç ən görkəmli teatr rəssamlarından biri kimi tanınıb.
Təsadüfi deyil ki, Naxçıvan Teatrının 100 illik yubiley təntənəsində çıxış edən sənətşünaslıq doktoru, professor Kərim Kərimov bu barədə fikrini belə ifadə etmişdir: “...Mən tez-tez işlətdiyim ifadəni bu gün burada bir daha təkrarlamaq istəyirəm ki, Azərbaycanda səhnədən söz deyə bilən, adı böyük hərflərlə yazılası üç teatr rəssamı tanıyıram. Onlardan ikisi Bakıda – Nüsrət Fətullayev və Elçin Aslanov, üçüncüsü Naxçıvanda – bir neçə ay əvvəl dünyasını dəyişmiş Məmməd Qasımovdur.”
Uzun illər Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin – indiki Teatr Xadimləri İttifaqının üzvü olan və 1970-ci ildə SSRİ Rəssamlar İttifaqının üzvlüyünə qəbul olunan M. Qasımov bir il sonra Naxçıvanda rəssamlar təşkilatının yaradılması təşəbbüsünü irəli sürür. 1971-ci ilin iyun ayında respublikanın rəhbəri Heydər Əliyevin bilavasitə dəstəyilə yaradılan Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı Naxçıvan Təşkilatına məhz ulu öndərin tövsiyəsilə gənclik illərindən yaxşı tanıdığı Məmməd Qasımov ilk sədr seçilib. Bu təşkilatın qurulmasında və formalaşmasında, Naxçıvanda Azərbaycanın və muxtar respublikada yaşayan tanınmış rəssamların fərdi sərgilərinin təşkilində, gənc istedadların istiqamətləndirilməsi və həvəsləndirilməsində onun danılmaz xidmətləri olub.
Bundan başqa M. Qasımov uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub, Naxçıvan şəhərində internat-məktəb açıldığı gündən (1961) əvvəl burada, daha sonralar isə 4 №-li orta məktəbdə rəsm və rəsmxət müəllimi işləyib, şəhərdə ilk dəfə, Pionerlər Evində özünün təşkil etdiyi rəssamlıq studiyasına 1950-60-cı illər ərzində rəhbərlik edib. Həmin studiyadan pərvazlanan gənclərdən 30 nəfərdən artığı sonralar respublikamızın və SSRİ-nin müxtəlif ali və orta ixtisas məktəblərində təhsillərini davam etdirərək tanınmış rəssamlar kimi məşhurlaşıb, onlardan 5 nəfəri SSRİ Rəssamlar İttifaqının üzvü olub.
Bir teatr rəssamı kimi tanınan M. Qasımov portret, mənzərə, qrafika və plakat janrında da dəyərli əsərlər yaradıb, bir sıra karikaturaları dəfələrlə “Kirpi” jurnalında və müxtəlif qəzet səhifələrində dərc olunub. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Məmməd Qasımov muxtar respublikanın ilk karikaturaçı rəssamı kimi də tanınmaqdadır. O, həmçinin müntəzəm olaraq əlamətdar və bayram günlərində Naxçıvan şəhərinin küçə və meydanlarının bədii tərtibatında özünün müxtəlif plakat və portretlərilə yaxından iştirak etməklə müntəzəm olaraq bu işlərə də rəhbərlik edib.
Məmməd Qasımov ədəbi və publisistik yaradıcılığa da meyl edib. Onun teatr rəssamlığına, səhnəqrafiyaya, görkəmli rəssamların həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş onlarla məqaləsi dövri mətbuatda dərc olunub.
100-dən artıq rübai müəllifi olan M. Qasımov həmçinin Y.V. Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” romanını səhnələşdirərək qədim tariximizə dair çox maraqlı bir pyes də ərsəyə gətirib. O, yerli şair və yazıçıların Naxçıvanda çap olunan bir sıra kitablarının da bədii tərtibatını verib.
Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin və Bakı Şəhər Sovetinin Fəxri fərmanları, “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı, SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin “Əlaçı mədəniyyət işçisi” döş nişanı ilə təltif olunan Məmməd Qasımov 1967-ci ildə ( Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 21 noyabr tarixli Fərmanı ilə) muxtar respublikanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb. O, dəfələrlə Azərbaycan rəssamlarının və teatr xadimlərinin qurultaylarına nümayəndə seçilib.
Quruluşçu rəssamı olduğu tamaşalar haqqında mütəmadi olaraq mərkəzi və yerli mətbuatda dərc olunan resenziyalarda Məmməd Qasımovun işi görkəmli teatrşünaslar və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən həmişə müsbət rəylə yüksək qiymətləndirilib. Bir sıra alimlərin, teatr tədqiqatçılarının elmi əsərlərində - dissertasiya, monoqrafiya və məqalələrində görkəmli səhnə rəssamının yaradıcılığı da geniş işıqlandırılıb.
Müxtəlif illərdə M. Qasımovun həyatı və çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında dəfələrlə “Qobustan” jurnalında, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Şərq qapısı”, “Sovet Naxçıvanı”, “Nuh yurdu” qəzetlərində, Naxçıvan Regional Elmi Mərkəzinin və Naxçıvan Dövlət Universitetinin konfrans materiallarında maraqlı məqalələr verilib.
Anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə 2016-cı il martın 10-da – Milli Teatr Günündə Naxçıvan Muxtar Respublikası Rəssamlar Birliyinin B. Kəngərli adına sərgi salonunda konfrans-sərgi təşkil olunub. Burada məşhur səhnə ustaları – xalq artistləri və M. Qasımovun yetirmələri – tanınmış rəssamlar ürək sözlərini, xatirələrini söyləyib, sonra konfrans iştirakçıları görkəmli sənətkarın maraqlı sərgisilə tanış olublar. Sərgidə onun tamaşalara çəkdiyi dekor, geyim və qrim eskizlərin, özünün hazırladığı maketlər, quruluşçu rəssamı olduğu tamaşaların afişaları və haqqında sovet dövründə və müstəqillik illərində yazılmış məqalələrin dərc olunduğu qəzet və jurnallar nümayiş olunub. Həmin ərəfədə “Qobustan”, AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun “Axtarışlar” və Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Elmi əsərlər” jurnalları sənətkarın 90 illiyinə həsr olunmuş xüsusi məqalələr dərc edib.
M.Ə. Qasımov 1987-ci il yanvar ayının 28-də Naxçıvan şəhərində vəfat edib.
Qeyd edək ki, bu il Azərbaycanın görkəmli teatr rəssamlarından biri, muxtar respublikanın əməkdar incəsənət xadimi, Naxçıvan Rəssamlar Birliyinin ilk sədri olmuş Məmməd Qasımovun 95 illiyi tamam olur.
Ələkbər Qasımov