Əli Səbri Qasımovun məqalələrində Əliqulu Qəmküsar

A- A A+

XX əsr Naxçıvan ədəbi mühitinin istedadlı yetirmələrindən olan Əli Səbri Qasımov (1892-1983) nəsr, publisistika, ədəbi tənqid, bədii tərcümə sahələrində çoxşaxəli fəaliyyəti ilə tanınıb. Uzunmüddətli yaradıcılığı boyunca Əli Səbri dörd yüzdən artıq məqalə yazıb ki, onların böyük bir qismi ədəbiyyat və mədəniyyət məsələlərinə, ayrı-ayrı görkəmli sənətkarlara həsr olunub. Bu baxımdan onun satirik şair-publisist Əliqulu Qəmküsarın vəfatı ilə əlaqədar yazdığı iki məqalə də maraq doğurur. Ə. Qəmküsarın 1919-cu ilin  mar­tın 14 –də Tiflisdə faciəli şəkildə qətlə yetirilməsi Azərbaycan ziyalı­la­rı­nı dərin­dən kədər­lən­dirib. Ədibin bir sıra müasirləri mətbuatda bu barədə kədər dolu  məqa­lə­lər dərc et­dir­iblər. Həmin yazarlardan biri də Əli Səbri idi.

Tiflisdə çıxan “Al bayraq” qəzetinin 22 mart 1919-cu il tarixli 10-cu nömrəsində Əli Səbrinin indiyədək araşdırıl­ma­yan “Tə­əs­süf” adlı  məqaləsi dərc olunub. Əliqulu Qəm­kü­sa­rın faciəli şəkildə qətlini müs­tə­qil­liyinə yenicə qo­vuş­an Azərbaycanın ziyalı mühiti üçün böyük itki sayan Ə.Səbri onun kimi ədiblərə böyük ehtiyac olduğunu nəzərə çatdırır, dünyadan nakam köç­ən qələm dostunun ömür və yaradıcılıq yolunun ya­rım­çıq qalmasına təəssüflənirdi:  “Əliqulu vəfat edib. Nasıl və nə vaxt vəfat edib? Bu gün müstəqil, kəndi müqəddəratını kəndi əli­nə almış Azərbaycan ürəfa yoxsunundan kəndisini ban­krot  elan etməyə qədər vardığını hiss edən zaman Əli­qu­lunu qeyb etdi. Baxtı sərnigün ədib və şüəraya əşəd ehtiyacı olan vətənin şüəra və ziyalılarının zümrəsindən Əli­qulu Qəmküsar da əlindən çıxdı. Çıxdı da, çox şeir­lərin demədi. Bütün qabiliyyət və istedadını göstərə­mədi. Vəfat eylədi. Fəcianə şəkildə Tiflisdə qətl edildi”.

Məqalə göstərir ki, Əli Səbri Ə.Qəm­küsarın bioq­ra­fiyasına və yaradıcılıq fəaliyyətinə yaxından bələd ol­ub. Ə.Səbri onun geniş mütaliə sayəsində türk, fars və ərəb ədiblərinin diqqətəlayiq əsərlərinə bələdliyini vurğulayıb: “Üdəba arasında başqa bir mövqe tut­ub. Bütün fars, türk və ərəb şüərasının bərgüzidə­lə­rinin asarına aşina idi”. Məqalə müəllifi onu da obyektiv şəkildə nəzərə çatdırırdı ki, Ə.Qəmküsarın şeirləri, əlbəttə ki, Məhəm­məd Füzulinin, yaxud Nabinin əsərləri qədər yüksək sə­viyyədə deyil, lakin onun özünəməxsus istedadı və yara­dıcılıq məharəti danılmazdır: “Məlumati-aliyəyə malik Əliqulunun şeirləri Füzuli, Nabinin şeirləri qədər də va­la bilinməz idisə də, lakin o məziyyəti verməyə qadir idi. Onda tam mənası ilə yaradıcı qabiliyyəti var idi”.

Ə.Səbri mərhum sənətkarın nəsrlə yazdığı nümu­nələrə, yəni felyetonlara da dəyər verərək onun əksər əsər­lərində həyatın sərt həqiqətlərinin bədii təqdimini tapdığını diqqətə çatdırıb. Ə.Qəmküsarın tənqidi mündəricəli, oxucuları güldürən əsərlərindən boy verən gülüşün arxasında  xalqının, Vətəninin dərdlərinə həzin-həzin ağlayan şair ürəyinin dayandığını da Əli Səbri dəqiq və obrazlı şəkildə ifadə edib: “Bu gün şeirdən nəsrə keçiriksə, Əliqu­lu­nun “Molla Nəsrəddin” jurna­lın­dan başlamış açdığı bir cığır da var idi ki, bu günkü pər­dəsi altında ağır və acı həqiqətləri qareinə təqdim edib, qareini güldürür. Fə­qət kəndi ürəyini həzin-həzin ağ­ladırdı”. Ə.Səbrinin müşahidəsinə görə, “Zahiri ağlamağı, göz yaşını Əliqulu görmək istəməz. “Ağlamaqla kişi bi­qeyrət olur”,- deyirdi”. Buradan anlaşılır ki, Ə.Qəm­kü­sar böyük satirik M.Ə.Sabirin: “Ağladıqca kişi biqeyrət olur” misrasını misal çəkərmiş.

Əli Səbri yazırdı ki, Əliqulu Qəmküsar xalqı ağ­la­yıb-sız­la­maqdan uzaqlaşmağa, böyük amal­­lar, xoş­bəxt gələcək naminə çalışmağa çağırırdı: “Bunun bu şü­a­rın­dan məqsədi milləti fəallığa və çalışmağa dəvət et­mək idi. Zira ki, nicat çalışmaqda, ruhun yüksək­li­yin­dədir. Nəinki ağlamaqdadır”. Məqalə müəllifi şairin əsər­lərinə istinadən yazırdı ki, “Əliquluda gözün deyil, ürəyin-könülün ağlamağı müşahidə olunurdu. Buna da yazdıqlarını təqib edənlər şahiddirlər”.

Ə.Səbri dostunun ailə mühiti barədə də yığcam məlumat verib. Maddi cəhətdən imkanlı ai­lə­­dən olan Əliqulu atasının vəfatından bir müddət sonra ticarətdən uzaqlaşıb, maddi cəhətdən çətinlik çəksə də, mənəvi xoşbəxtliyini ədəbiyyatda, yazıb-yarat­maqda ax­tar­ıb: “Varlı-iqtidarlı bir tacir oğlu olub, mərhum pədərinin dari-üqbaya rihlətindən sonra ticarətinə davam etməyib,  səadətini ədəbiyyatda görüb, bu uğurda çalışdı və sonralar maddi cəhətdən təmin olmadığına baxmayıb, ağlı və qəlbi sevdiyi karvanı irəli   sürmə­yin­də davam ediyordu”. Vətənin və xalqın ağır vəziyyətindən, aldığı zər­bə­lərdən kədərlənən Əliqulu məmləkətin ağrı-acılarını gah şeir, gah da nəsr (mənsur felyeton) şəklində qələmə alır, bu yolla həm yurddaşlarını sosial-mədəni tərəqqiyə səsləyir, həm də təsəli tapırdı: “Hissiyyatdan, bəzən mü­hitdən, əksər övqat millət və  vətəninə vurulan zərbə­lə­rin ağırlığından hasil olan acılığı şifahi deyil, qələm va­si­təsi ilə, şeir və nəsrlər ilə yoğurur və oxucularına təq­dim edir və bundan istirahət bulurdu. Bundan təs­kin­lik alırdı”.

Ə.Qəmküsarın bioq­ra­fi­yasına, dünyagörüşünə və  fəaliyyətinə yaxından bələd olan müasiri Əli Səbri nakam taleli şairi istiqlal uğrunda mübarizlərdən biri kimi dəyərləndirib, həmçinin onun İran inqilabında, Səttarxan hərəkatındakı xidmət­lərini də xatırladıb “Bu gün hürriyyət və is­tiq­la­liyyətə malik olmaq iqtidarına varmağımıza zəmin hazırlayanlardan biri də Əliquludur ki, İran inqilabında da xidməti görünmüş və İran inqilabçılarının sevdiyi və tanıdığı bir vücud olub”.

Otuz doqquz yaşında, yaradıcılığının qaynar bir döv­ründə qatil gülləsi ilə  həyata vida edən nakam Qəm­küsarın  ölümündən doğan kədərli təəssüratların təsirli ifadələrlə təqdimi  məqalənin son bölümündə lirik-emo­si­onal çalarları daha da dərinləşdirib: “Əliqulu ca­van ikən vəfat etdi. Gözləri qapandı. Daha görməyəcək. Daha yazmayacaq. Dili susdu. Əcəl hər  gün gəlir. Az qüv­­vəmizdən birini aparır”.

Ə.Səbri fikrini obrazlı şəkildə davam etdirərək yazırdı ki, Ə.Qəmküsar kimi ziyalılar dünyasını dəyiş­dik­cə “geridə sariban azalır. Baxtı sərnigun vətəni qor­xum budur, qafiləmiz çıxarmasın”. Yəni müəllif demək istəyirdi ki, xalqın tərəqqisi naminə çalışan bu cür ziya­lılar azaldıqca  vətənin bəlalardan xilas olub xoş günlərə çıxması da çətinləşir.

Məqalə  istiqlal yolunda yenicə addım­la­yan Azər­bay­canın ziyalı oğlu, azadlıq mücahidi Əliqulu Qəm­küsarın faciəli ölümündən doğan nəhayətsiz kə­də­rin ifa­dəsi ilə yanaşı, onun əsərləri və fəaliyyəti ilə həmişə xa­tır­lanacağına inamın ifadəsi ilə tamamlanır: “Ox! Bəd­bəxt ədibimiz! Vətənin tam azadlığını görmədinsə, zəif ümid şölələrini gördün. Acı həyatının şirin dəqiqələri, kəndin deyirdin, gəldi. Heç kəsi görmədin. Əfsus! Bu gün vəfatının xəbəri könül evini bərbad edən zaman bir həftə əvvəl Sədi əleyh ür-rəhmənin  söylə­di­yin şeiri yadıma düşdü. Doğrudur:

Dövləti-cavid yaft hər ke niku nam zist,

Ke əz əğəbəş zekre-xeyr zende konəd nam ra”.

Məqalənin sonunda Sədi Şirazinin bu bey­tinin xatırladılması təsadüfi deyil. Anlaşılır ki, hə­min misraları Ə.Qəmküsar ölümündən bir müddət əvvəl misal çəkibmiş. Beytdə deyilir ki, həyatında yaxşı ad qa­­zanan şəxs əslində əbədi dövlət qazanır, çünki dün­ya­sı­nı dəyişəndən sonra onu yaxşı adam kimi yad edəcəklər. Bununla Ə.Səbri qələm dostunun mənəvi ölümsüz­lü­yü­nə inamını  bir daha nəzərə çatdırıb.

Ə.Qəmküsarın faciəli ölümü ilə əlaqədar Əli Səbrinin digər bir məqaləsi isə Bakıda çıxan “Azərbaycan” qəzetinin (rusca) 29 mart 1919-cu il ta­rix­li sayında “Əliqulu Qəmküsarın ölü­münə (nekroloq yerinə)” adı ilə oxuculara çatdırılıb. Məqalənin əvvəlində Ə.Səbri yazırdı: “O məhv edildi və artıq aramızda yoxdur. Tiflisdə bir təsadüf nəticəsində öldürülən Əliqulu Nəcəfovun (“Cüvəllağı bəy”in) faciəli sonluğu barədə kədərli xəbər gəldi. Bunu eşitmək ağırdır, narahat olmamaq asan deyil”. Ə.Qəmküsarı ədəbiyyat  ənginliklərində parlayıb vaxtsız sönmüş ulduza bənzədən məqalə müəllifi  əsl ziyalıların az olduğu vaxtda belə itkilərin daha ağır ma­hiyyət daşıdığını vurğulayırdı.

Satirik sənətkarı jurnalistikamızın, poeziyasmızın ən parlaq ulduzlarından biri kimi sayan Əli Səbri onun həm şairlik istedadına, həm satirik-yumorist məharətinə, həm jurnalist bacarığına, həm də aktyorluq qabiliyyətinə yüksək qiymət verib. Mirzə Cəlilin məşhur “Ölülər” trgikomediyasında Əliqulunun böyük məharətlə oynadığı Şeyx Nəsrullah rolunu da ehti­ramla xatırlayan Əli Səbri yazırdı: “O, bu tipi yaratdı və yetim qoydu”.

Ə.Qəmküsarın xalq tərəfindən sevildiyini vurğu­la­yan Əli Səbri yazırdı: “Xalq içərisinə gedin və deyin ki, “Molla Nəsrəddin”dəki “Cüvəllağı bəy” artıq yoxdur. Siz xalqın ümidsizliyindən, sarsıntısından görəcəksiniz ki, bu itki yanından ötüb keçilən və sükutla qarşılanan itkilərdən deyil”. Varlı ailədən olan şairin atası öləndən sonra mad­di qazanc dalınca getməyib bədii yaradıcılıq yolunu tut­masını  xatırladan Əli Səbri yazırdı: “O, ən yaxşı illərini ədəbiyyata həsr etdi, onunla yaşadı, ədəbiyyatı sevərək getdi”.

Ə.Qəmküsarın milli müstəqillik, azadlıq, demok­ratiya yolunda mübarizələrdə fəal iştirakı barədə də mə­qalədə müfəssəl məlumatlar vardır: “Əliqulu bizim in­qilab binasının azsaylı texniklərindən və qurucularından idi, bizim müstəqilliyimizi, azad varlığımızı yetişdirən azsaylı şəxslərdən idi. O öz xalqının sevinci və kədəri ilə yaşadı, bizim türk (Azərbaycan – H.H.) demok­rati­yasının intibahı ideyasını təcəssüm etdirdi. O, köhnə inqilabçı idi. İran inqilabı üçün çox işlər gördü. İran­da elə bir inqilabçı yox idi ki, adı ona  məlum olmasın. O, bizim sıralarımızdan getsə də, onun həyatı və vəsiyyətləri xalqımız üçün dəyərlidir”. 

Haqqında danışılan məqalələr həm Əli Səbrinin, həm də Əliqulu Qəmküsarın ömür və sənət yolu ilə bağlı bəzi məsələlərin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.

Hüseyn Həşimli

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat  İnstitutunun direktor müavini,

Əməkdar elm xadimi, professor

Digər xəbərlər

Xəbərin mətnində orfoqrafik səhv var

Seçilən mətn düzəliş üçün göndəriləcək: