ناخچیوانین اتنیک و سیاسی تاریخی: ائرمنی اویدورمالاری و تاریخی حقیقتلر
ناخچیوان دییارینین الوئریشلی طبیعی ـ جغرافی شرایطی قدیم داش دوروندن انسانلارین بورادا مسکن سالماسینا شرایط یاراتمیشدیر. آرخئولوژی تدقیقاتلار زامانی صابرـ دیزه (اوردوباد رایونو)، شاه تاختی (کنگرلی رایونو) و اووچولارتپه سی (شرور رایونو) یاشاییش یئرلرینده داش دورونه عاید الده ائدیلمیش ماّدّی ـ مدنیّت نمونلری ناخچیواندا قدیم انسانلارین میلیون ایل بوندان اوّل مسکونلاشدیغینی تصدیق ائدیر. قازما ماغاراسینداکی تدقیقاتلار پاله اولیت دورونون اورتا و سون مرحلسینده ناخچیواندا حیاتین دوام اتدیگینی گوستریر.اوست پاله اولیت دورو اوچون خاراکتریک علامتلرین ایزلنیلمسی قدیم قازما ساکینلرینین قبیله اجماعلارینین یارانماسی عرفسینده اولدوغونو تصدیق ائدیر. ناخچیواندا نه اولیت دورو م.ق. 7-6-جی مینیللیگی احاطه ائدیر. بابک رایونونون کول تپه کندینده یئرلشن 1-جی کول تپه آبیده سینین آراشدیریلماسی اونون نه اولیت دورونده جنوبی قفقازین ان قدیم یاشاییش مسکنی اولدوغونو گوسترمیشدیر. 1-جی کول تپه دن آشکار اولونان تیکینتی قالیقلاری نه اولیت دورونده انسانلارین دوردکونج و دایره وی فورمالی ائولرده یاشادیغینی، باشلیجا اولاراق اکینچیلیک و مالدارلیقلا مشغول اولدوغونو گوستریر.1 1 - جی کول تپه دن آشکار اولونموش سکلتلرین تدقیقی اونلارین آنتروپولوژی جهتدن معاصیرآذربایجانلیلارا بنزر اولدوقونو گوستریر.2 ناخچیواندا ائنه اولیت دورو م.ق .6 -4-جو مینیللکلری احاطه ائدیر. جنوبی قفقازدا ائنه اولیت دورونون ائرکن مرحلسی هله لیک ناخچیوان آبیده لری ایله تمثیل اولونموشدور.ناخچیواندا یئرلشن ناخچیوان تپه، اوچان آغیل، اووچولارتپه سی، صدرک، خلج، عرب ینگیجه، زیرینجلی و دیگر آبیده لر ائنه اولیت مدنیّتینین آردیجیل مرحله لرینی ایزلمگه و بو مدنیتلرین آذربایخان اوچون خاراکتئریک اولدوغونومعین ائتمگه امکان ورمیشدیر ناخچیوان شهری اراضیسینده یئرلشن ناخچیوان تپه یاشاییش یئری هم ائنه اولیت دورونون ائرکن مرحله سینی، هم ده ناخچیوان شهری اراضیسینده مسکونلاشمانین تاریخینی اویرنمک باخیمیندان اهمیتلیدیر. نه اولیت دورونون سونو ائنه اولیت دورونون اوّللرینده ناخچیوان اراضیسینی ده احاطه ائدن واحد مدنیّت – دولما تپه مدنیّتی فورمالاشمیشدیر. آرخئولوژی فاکتلار ناخچیوان و قاراباغدا فورمالاشان قدیم مدنیّتلرین آذربایجانلا باغلی اولدوغونو تصدیق ائدیر.
م.ق. 3 -5-جی مینیللیکلرده – ائرکن تونج دورونده ناخچیواندا کور- آراز مدنیّتی فورمالاشمیشدیر. ان قدیم ائرکن تونج دورو آبیده لری ناخچیواندا آشکار اولونموشدور کی، بو دا ناخچیوانین کور- آراز
1) او.حبیب الله اف. کول تپه ده آرخئولوژی قازینتیلار. باکی: آذربایجان علملر آکادئمیاسی نشریّاتی، 1959
2) ر.قاسم اوا. آذربایجان خلقینین اتنوگنزی پاله اوآنتروپولوژی و آنتروپولوژی (سوموتولوژی) ماتئریاللار اساسیندا. باکی: علم ،1997، ص. 22
مدنیّتینین اساس وطنی اولدوغونوتصدیق ائدیر. آذربیحانین جنوبوندا، الینجه ده ناخچیواندا کور- آراز مدنیّتینین داشییجیلاری تورک دیللی کوتی، لولوبّی، سو و توروکّی طایفالاری اولموشدور.3
م.ق.3-جو مینیالیگین سونوندا ائرکن تونج دورو اورتا تونج دورو ایله عوض اولونموشدور. ائنه اولیت و تونج دورونون گمی قایا تصویرلری نوح پیغمبرین آدی ایله باغلی اولموشدور. م.ق. 3-جو مینیللیگین سونوندا آذربیجانین جنوب رایونلاریندا باش وئرن سوسیال - اقتیصادی دییشیکلیکلر ناخچیوانی دا احاطه ائتمیش و بو اراضیده بویالی قابلارلا خاراکتئریزه ائدیلن یئنی بیر مدنیّت فورمالاشمیشدیر. اورتا تونج دورونه عاید یاشایش یئرلرینین تدقیقی بو دورده ناخچیواندا گوجلو طایفا اتّفاقلارینین و شهر دولتلرینین فورمالاشدیغینی تصدیق ائدیر. ناخچیوان،2-جی کول تپه، شاه تاختی، قیزیل بورون کیمی یاشایش یئرلری هم مدنی، هم ده مهم انضباطی - سیاسی مرکزلر رولونو اوینامیشدیر.
گنیش اراضیده یاییلان بویالی قابلارین بوتون خصوصیّتلری ناخچیواندا ایزلنمیشدیر. آرخئولوژی تدقیقاتلار ناخچیواندا شهر تیپلی یاشاییش یئرلرینین م.ق. 3-جو مینیللیکده، یعنی 5 مین ایل بوندان اوّل فورمالاشدیقینی تصدیق ائتمیشدیر. 2-جی کول تپه، شاه تاختی، ناخچیوان آذربایجانین ان قدیم شهرلری اولموشدور.
گوروندوگو کیمی، م.ق. 7-جی مینیللیکدن باشلایاراق ایلک مینیللیکلره قدر اولان و یارادیلان مدنیّتلرده ناخچیوان اهالیسی یا ایشتیراک اتمیش، یا دا ناخچیوانی احاطه ائتمیشدیر. بونلارین هئچ بیرینین ائرمنیلره عایدیّتی یوخدور. اونا گوره کی، همین مدّتده دائمی یاشاییش یری اولمایان، بو اراضیلره عاید اولمایان ائرمنیلرین بو مدنیّتلره نه عایدیّتی اولا بیلردی؟ واختی ایله جوغرافی جهتدن آذربایحانین مرکزینده یئرلشن، گئوسیاسی موقعیی ایله سچیلن ناخچیوان ان قدیم انسانلارین یاشاییش یئری، دنیا سیویلیزاسیا مرکزلریندن بیری کیمی تانینمیشدیر. ائرمنیلرین ادّعاسیندا اولدوقلاری ناخچیوان اراضیسی تاریخاً آذربایجانلیلارا مخصوص اولموش، بورادا تورک دیللی خالقلر یاشامیش، مینلرله مادّی – مدنیّت نمونلری یاراتمیشلار. اراضینین جغرافی آدلاری بوتونلوکله آذربایجان - تورک منشئلیدیر.
ائرمنی «تدقیقاتچیلاری» اویدورمالارینی ایرلی سوره رک ناخچیوانین ائتنیک تاریخینه و معمارلیق آبیده لرینه، خصوصاً سیاسی تاریخینه استناد ائدیرلر. ناخچیوان تاریخین هئچ بیر مرحله سینده ائرمنیلره عاید اولمامیشدیر. اونا گوره کی، ائرمنیلر بو رئگیونون یئرلی- آبوریگن اهالیسی اولمامیشلار، اونلار خنوبی قفقازا گلمه دیرلر، یاشادیقلاری ایندیکی ائرمنیستان اراضیسی قدیم و تاریخی آذربایجان تورپاقلاریدیر. بونونلا باغلی و.ایشخانیان گوسترمیشدیر کی، «ائرمنیلرین حقیقی وطنی کیچیک آسیادر، قفقاز اراضیسینین مختلف حصّه لرینه ائرمنیلر یالنیز سون یوزیللیکلر عرضینده سپه لنیبلر».4
------------
3) آذربایجان تاریخی. 1-جی جلد. باکی: آذرنشر، 1994، ص. 77-88 4) В.Ишханян. Народности Кавказа. СПб., 1916, s.16
آذربایجان تورکلری بو اراضیلرین ان فدیم ساکینلری، آبوریگن اهالیسی اولموشدور. قدیم ائرمنی منبعلرینین هئچ بیرینده ناخچیوان بولگسینده ائرمنیلرین یاشاماسی حاقّیندا معلومات یوخدور. ناخچیوانین ائتنیک تاریخی. ناخچیوان بولگسینده یاشامیش کوتی، لولوبّی، سوبی، توروکّی و باشقا طایفا لار بو اراضیلرین ان قدیم ساکینلری اولموشلار. ناخچیوان بولگسی تاریخاً جنوبی آذربایجان اراضیسینده موجود اولموش دولتلرین ترکیبینده اولموشدور. همین دولتلرین تورک منشئلی ائتنوسلارین سیاسی قوروملاری اولماسی آرتیق شبهه دوغورمور.
م.ق. 1-چی مینیللیگین اوّللرینده گوستریلن طایفالار اساسیندا آسّورمنبع لرینده آدلاری مانّا ومادای کیمی چکیلمیش ائتنوسلار تاریخ صحنه سینه چیخیرلار.5 مانّا (م.ق. 9-7-جی عصرلرده) و میدیا (م.ق. 633-550-جی الر) دولتلری تورک خالقلارینین تاریخینده مهم سیاسی قوروملاردیر. ناخچیوان بولگسی مختلف واختلاردا میدیانین سرحدلری داخیلینده اولموشدور. م.ق. 6-جی عصرین اورتالاریندا ناخچیوان بولگسینه 10 مین نفر میدیالی عایله کوچورولموشدور.6 عرب سرکرده سی حبیب ابن مجلئمنین ناخچیوان اهالیسی ایله باغلی فرماندا ناخچیوان اهالیسی «ماق» (مار) آدلاندیریلیر.7 «ناخچیوان مارلارین اولکه سیدیر» (ف.بوزاند)، «قوختاندا مارلارین کندلری موجودّور» و س. ناخچیوان اراضیسی عرامیزدان خیلی اوّل باشلایاراق آذربایجانین ترکیب حصّه سی اولموشدور. بو اراضینین قدیم اهالیسی جنوبی آذربایجان اراضیسینده یاشامیش طایفالارلا عینی ائنیک محیطه، منشئیه مالیک اولموشدور.8
ناخچیوان بولگسینین ان قدیم یئرلی اهالیسی تورک دیللی طایفالار اولموشدور. م.ق. 7-جی عصرده جنوبی قفقازا گلمیش ساک طایفا لاری ناخچیوان اراضیسینده ده مسکونلاشمیشدیر. م.ق. 2-جی عصرده ناخچیواندا بولقار طایفا لاری، بیر قدر سونرا قارقار، شیراک، باسین، آلبان، خزر، گوروس و باشقا تورک قبیله لری یاشاماغا باشلامیشدیر. خزرلرین آباس، کولاج، تارنا، آوار، اوغوز، بیرول، پاجیناک، کابار طایفالاری ناخچیوانا گلمیشلر و بورادا مسکونلاشمیشلار. ناخچیوان بولگسینده عرامیزین اوّللرینده مسکونلاشان دیگر تورک دیلّی طایفا لار پئچئنقلر، کنگرلیلردیر. پئچئنقلر ایندیکی ار منیستان اراضیسینده ده مسکونلاشمیشلار. قاراباغ، قافان، توپونیملری پئچئنقلرین قارابای طایفا سینین آدی ایله باغلیدیر.
عرامیزین ایلک عصرلریندن بورادا یاشایان کنگر طایفا لاری بولگنین اینکیشافیندا تاریخی رول اوینامیشدیر. 9-جوعصرین اوّللرینه عاید معلوماتلاردا ناخچیوان ایالتیندکی 2791 آذربایجانلی عایله
5) ق. بوداق اوا. ناخچیوان مختار رئسپوبلیکاسینین توپونیملری. باکی،1998 ص. 37
6) ق. بوداق اوا. ناخچیوان مختار رئسپوبلیکاسینین توپونیملری. باکی،1998 ص. 14
7) ق.غیب الله اف. آذربایجان تورکلرینین تشکّلو تاریخیندن. باکی، 1994 ص. 82
8) ق. غیب الله اف. ناخچیوان اراضیسینده آذربایجانلیلارین قدیم اتنیک تاریخینه دائر تاریخ و اونون پروبلئملری. باکی، 1999 نمره 2، ص 39
سیدن 920 - سی کنگرلیلر نسلینه منسوب اولموشدور.9 ی.شوپنه گوره ناخچیوانداکی کنگرلیلر آشاغیداکی طایفا لاردان اعبارت ایدی: یوردچو، قیزیلّی، ساروانلار، خالخالّی، پیرحسنلی، سالاس، آقابگلی، قاراباغلار، کئمن، چاغاتای، قاراخان، حاجیلار، جمشیدلی، بیلیجی، قوردلار، قارادولاغلی،کلفیر، کورد محمودلو، برگوشادلی و باشقالاری.10
ی.شوپن کنگرلیلر نسلینین 1433عایله دن عبارت اولماسینی گوستریر. اولا بیلسین، کنگرلیلردن قاراباغدا قیشلایانلاری ناخچیواندا آپاریلان بعضی سیاهیا آلمالاردا نظره آلمایبلار. 1727- جی ایلده ترتیب ائدیلمیش «گنجه - فاراباغ ایالتینین مفصّل دفتری»نه گوره، «ناخچیوان ائلاتیندان» اولان کنگرلی جماعتی قاراباغدا قیشلایار، ناخچیواندا یایلارمیش. یئنه ده ی.شوپنه گوره روسیا ناخچیوانی اشغال ائدن زامان اورادا 67 خان، 373 بگ و سلطان اولموشدور. ک.سمیرنوف ایسه ناخچیواندا کنگرلی نسلی ایله یاناشی، آشاغیداکی بگ نسیللرینین ده یاشادیغینی یازیر: آغاسیبگوفلار، شاه تاختینسکیلر، طالیشوفلار، وزیروفلار، جامال بگوفلار، سلطانوفلار، ائلچی یفلر، موراداصیلوفلار و باشقالاری.
19- جوعصرین 30- جو ایلله رینه عاید منبع ده گوستریلیرکی، ناخچیوان ایالتینده 2 بویوک طایفا بیرلشمسی یاشاییر: کنگرلر، و قاراجالار. کنگرلر طایفا سی ناخچیوان ایالتینین 40 - آ یاخین کندینده، قاراجالار طایفا سی ایسه دره لیز ماحالیندا یاشایردیلار.11
ناخچیوان اراضیسینده آبدال، هون، گوروش، قوشچو، بایان، یایجی، بکدیلی، خلج، اوستاجلی، روملو، دیدیوارلی، قیزیللی، امیرخانلی، عرفسلی، حاجیلی، کئچیلی، کلفیرلی، قاراخان بگلی، قارخونلو، علیخانلی، موغانلی و اونلارلا باشقا تورک دیللی طایفا و قبیله آدلاری ایله آدلانان جوغرافی آدلار بو گون ده موجودّور. 13- جو عصره عاید «دونیانین قریبئلیکلری» («عجائب الدنیا»)، 18-جی عصره عاید «ناخچیوان سانجاغینین مفصّل دفتری»نده ناخچیوانین ائتنیک تاریخینه عاید چوخ توتارلی، اهالینین میلّی خصوصیّتلرینه عاید چوخ دگرلی فاکتلار گوستریلیر: «ناخچیوانداکی اهالی آغبنیزدیر، قورخماز، قوناقپرور و خوش خاصیّتلیدیرلر، دیلله ری خوشا گئلندیر، اسلامین شافئی طریقتینه عایددیرلر» (13-جو عصر). «18-جی عصرین اوّللرینده ناخچیوان سانجاغینداکی مسلمانلار اهالینین عمومی ساینداکی نسبتی تقریباً 76- 80 فائز تشکیل ائدیر».
19- جو عصرین اورتالاریندا ایروان قوبئرنیاسینین شرور – دره لیز قضاسینی تدقیق ائتمیش آ.پارویتسکی یازیر کی، قضادا 55 آذربایجانلی کندی، 7 ائرمنی کندی واردیر. قریقوریفه گوره،ناخچیوان ایالتینده 4959 عائله دن 4149 - و مسلمان عایله سی، 810 - و ائرمنی عایله سیدیر12.
9. Г.Гейбуллайев. К этногенезу азербайджанцев. Баку, 1961, с.101-102
10. И.Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Росииской империи. СПб., 1852, с. 537-538
11. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Составленное Б.Григорев СПб., 1833, с. 32
.12Статистическое описание Нахичеванской провинции. Составленное Б.Григорев СПб., 1833, с. 32
ناخچیواندا ائرمنیلرین سایی ایراندان کوچورولن ائرمنیلرین حسابینا آرتمیشدیر. 20-جی عصرین 20 - جی ایللرینه یاخین ناخچیواندا ائرمنیلر اهلینین 14-16 فائزینی تشکیل ائتمیشلر. بو، چاریزمین آذربایجان اراضیسینی، او جمله دن ناخچیوانی ائرمنیلشدیرمک سیاستینین نتیجه سی ایدی. 1918- جی ایلده 15 عصردن سونرا قدیم آذربایجان تورپاقلاریندا دولتلرینی یارادان ائرمنی میللتچیلری بویوک ادّعالارا دوشدولر. ناخچیوانا صاحب اولماق اوچون آچیق سلاحلی مداخیله یه باشلادیلار، سوی قیریم تورتدیلر. بونونلا بئله ناخچیوانا ییلنه بیلمدیلر.
گتیریلن فاکتلار بیر داها آچیق-آشکار گوستریر کی، ائرمنیلر ناخچیوان اراضیسینه گلمدیرلر، بولگنین بوریگن ا هالیسی آذربایجان تورکلریدیر.
ناخچیوانین سیاسی تاریخی. ناخچیوان دیارینین ائتنیک تاریخی، میلّی ترکیبی کیمی، سیاسی تاریخی ده ناخچیوانا قارشی ائرمنی اویدورمالارینی ردّ ائدیر، تاریخی حقیقتلری اورتایا قویور.
ائرمنیلرین «ناخچیوان- ائرمنی تورپاقلاریدیر»، «ناخچیوان بیر نئچه مینیللیک عرضینده ائرمنی دولتینین آیریلماز حصّه سی اولموشدور»،- فیکیرلری ساختا و اویدورمادیر. ائله بوراداجا بئله بیر منطیقی سوال اورتایا چیخیر: ائرمنی دولتچیلیگینین مینیللیک تاریخی واردیر کی، باشقا تورپاقلار دا هله اونون آیریلماز حصّه سی اولسون؟
ائرمنی تاریخی ساختا فاکتلارا اساسلانیر و داها چوخ ائرمنی چاری تیقرانلا اویونورلر. ماکّا رتیلرین فیکرینجه، مستقل ائرمنی چارلیقی م.ق. 1-جی عصرده یارانمیشدیر: «ائرمنیلرین ائرکن تاریخی حاقّیندا کفایت قدر دقیق معلومات یوخدور. شرقی کیچیک آسیادا اولان مستقل ائرمنی چارلیغی بویوک تیقران (م.ق. 56-95) دورونده (اویوندوکلری 61 ایل؟!) یارانمیشدیر. تیقراندان سونرا ائرمنیلر بیر چوخ عصرلر عرضینده روما، ساسانیلر، ایران و بیزانس ایمپئریالاری دا داخل اولماقلا دیگر اولکه لرین واسّالاری اولموشلار».13 ائرمنیلر بیر ده مستقل دولتلرینی 1918 - جی ایلده خارجی دولتلرین کومگی ایله قورا بیلمیشلر، اوزو ده آذربایجان اراضیلرینده. ائرمنیلر ناخچیوانلا باغلی سیاسی ادّعالاری داها چوخ عرامزدان اوّلکی دورلره (م.ق. 9- جو عصر – عرامیزین 5-جی عصری؟) عاید ائدیلیر.14 بونلاردان بیرینجیسی اورارتو ائرمنیستانیدیر (م.ق. 9-7 عصرلر). اورارتو نه واختدان ائرمنی دولتی اولوب؟ ائله بوراداجا ایلک ساختاکارلیق اورتادادیر...
معلومدور کی، م.ق. 9 - جو عصرده جنوبی آذربایجاندا مانّا دولتی اولوب. ناخچیوان مانّانین، سونرا میدیا، آتروپاتئنا دولتلرینین و ماکدونیالی ایسکندرین ایمپئریاسینین ترکیبینده اولوب. 1-4-جوعصرلرین معین ایللرینده ناخچیوان شیمالی آذربایجانین (آلبانیانین) ولایتی اولموشدور.15
ناخچیوان 380 - جی ایل صلح مقاوله سینه گوره 7-جی عصره قدر فاسیله لرله ساسانیلرین نفذوندا قالیر. بئلئلیکله، گئتیریلن فاکتلار ائرمنی یالانلارینی اوزه چیخاریر. ناخچیوان نه م.ق. 9، عرامیزین
13) Д.Маккарти, К.Маккарти. Тюрки и армяне.- Баку,1996, с. 13
http:www.ermeni.org/turkce/vandallar.htm. 14) اخچیوان تادیخی بیلگیلز:
15) Историческая география Азербайджана.- Баку, 1987, с. 7-35
جی عصرلرینده، نه ده تاریخین هئچ بیر دورونده ائرمنی دولتلرینین (؟!) اختیاریندا اولمامیشدیر. 5-7جی عصردن سونراکی تاریخده ائله بیر قارانایق مقاملار اولمادیغندان ائرمنی ساختاکارلیغی همین دوره مداخیله ائده بیلمئمیشلر. ناخچیوان دیاری 7-9 - جو عصرلرده عرب خلافتینین، سونرا ساجیلر و سالاریلر دولتلرینین ترکیبینده اولوب. 10-11جی عصرلرده ایسه ناخچیوانشاهلیق فعالیّت گوستریب. ناخچیوا ن 1064- جو ایلده سلجوق دولتینه تابع ائدیلمیش، 1146 - 1175 – جی ایللرده آذربایجان آتابگلر دولتینین پایتاختی اولموش، 1225 - خی ایله قدر بو دولتین اراضیسی کیمی قالمیشدیر.ائلدنیزلردن سونرا ناخچیوان بیر مدّت، داها دوغروسو هولاکیلره قدر خارزم شاه محمّدین اوغلو جلال الدّینین نفوذ دائره سینده قالیر.
هولاکیلر دورونده ناخچیوان آذربایجان ولایتیتین (جنوبی آذربایجان نظرده توتولور) 9 تومنیندن بیری اولوب. ناخچیوان اوردوباد، آزاد، اَنجان و ماکویه شهرلری، قافان اراضیسی ناخچیوان تومنینه داخلایدی.16 ناخچیوانین سونراکی سیاسی تاریحینده مباحثه دوغوراجاق، ائرمنی ساختاکارلیغی اوچون «ال یئری اولمایان» فاکتلاری اویدورماق ممکن دئییلدیر. 15-جی عصرده ناخچیوان قاراقویونلو وآغ قویونلو دولتلرینین، 16-جی عصردن صفویلر دولتینین ترکیبینده اولموشدور. صفویلر دورونده ناخچیوان چوخورصد بگلربگلیگینین بیر حصّه سی ایدی. عثمانلی ایمپئریاسی 1588-1603- جو و 1724- 1736- جی ایللرده ناخچیوانی دا اوز تابع لیگینه آلیر. ناخچیوان سانجاغی 14 ناحیه و 315 یاشاییش منطقه سینی احاطه ائدیردی. مختار رئسپوبلیکانین اندیکی اراضیسیندن باشقا، بورایا، ایندیکی ائرمنیستانین یئخئقنادزور رایونو بوتولوکده، جئرموخ رایونونون یاریسی، سیسیان رایونونون بویوک بیر حصّه سی و مهری داخل اولماقلا رایونون بیر نئچه یاشاییش منطقه سی ناخچیوان سانجاغینین ترکیبینه داخل ایدی.17
ناخچیوانین اورتا عصرلر تاریخی باره ده ایلک منبع لردن و تدقیقات اثرلریندن الده اولونان معلوماتلاردان آیدین گورونور کی، ناخچیوان اراضیسی بوتون اورتا عصرلر بویو آذربایجانین ترکیب حصّه سی کیمی موجود اولموش و اوز فعالیّتینی آذربایجانلا علاقئلی داوام ائتدیرمیشدیر. ائرمنی «تدقیقاتچیلاری» «ناخچیوان 19-جو عصرین اوّللرینده ده ائرمنیستانین ترکیبینده اولموشدور»، - کیمی یانلیش و غیری- اوبیئکتیو فیکیرلر سویلئیرلر. قید ائتملییک کی، همین دورده ائرمنیستان دولتی یوخ، «ائرمنی ولایتی» (1840-1828) اولموشدور، بو ایسه آذربایجان اولکئسینی بولگلری اولان ایروان و ناخچیوان خانلیقلارینین اراضیسینده یارادیلمیشدیر. بو اراضیلرده یاشیان اهالینین ترکیبینده مسلمانلار مطلق اکثریّت تشکیل ائدیردیلر.
چار روسیاسی 19- جو عصرین اورتالاریندا اولکه ده معیّن اصلاحاتلار کئچیردی؛ 1840 - خی ایلده کومئندانت اداره اصولو لغو ائدلدیی؛ قوبئرنیالار و ماهاللار عوضینه انضباطی بولگوسونه اساساً
16) و. پیری اف. ناخچیوان تاریخیندن صحیفه لر.- باکی، 2004 ص.24
17) و. پیری اف. آذربایجانین قدیم دییاری ناخچیوان. آذربایجان علملر آکادمیسینین خبرلری. 1999 . 2، ص. 10
ناخچیوان «قضا» ستاتوسو ایله 1841- جی ایلین یانوارین 1 - ده گورجوستان – ایمئریا قوبئرنیاسینین، 1849- جو ایلده ایروان قوبئرنیاسینین ترکیبینه قاتیلدی.18 ناخچیوان قضاسی ناخچیوان، اوردوباد و دره لیز منطقه لریندن عبارت ایدی. مرکزی ناخچیوان شهری اولموشدور.
20-جی عصرین اوّللرینده باکی قوبئرنیاسی 6 قضایا، یئلیزاوئتپول قوبئرنیاسی 8 قضایا و 1 دائره یه، ایروان قوبئرنیاسی 7 قضایا (ایروان، ناخچیوان، شرور- دره لیز، یئنی بیازیت، سورملی، ائچمیازین، آلکساندروپول،) بولونموشدو. ناخچیوانین سیاسی تاریخینده 1917- 1920 – جی ایللر حادثئلری چوخ مهم یئر توتور.ائرمنی «آراشدیریجیلاری» بیلئرکدن همین ایللرین سیاسی حادثئلرینی دولاشدیریر و بئله بیر غیر-علمی فیکیر سویلئیرلر کی، «1921- جی ایل موسکو مقاوله سی ناخچیوانی آذربایجانا بیرلشدیرمیشدیر، بو مقاولیه قدر ناخچیوان آذربایجانین ترکیبینده اولمامیشدور.»
ائرمنیلرین 1918- 1920- جی ایللرده آپاردیقلاری اساس مبارزه ایستیقامتی ناخچیوانی توتماق ایدی. باتوم مقاوله سینه گوره قدیم آذربایجان اراضیسی اولان ایروان خانلیغی اراضیسینده ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی یارادیلدی، ساحسی 9 مین کوادرات کیلومئتر ایدی. بونونلا کیفایتلنمین ائرمنی میللتچیلری ناخچیوانی اشغال ائتمک اوچون آچیق سلاحلی مبارزه یه باشلادیلار. بونون اوچون 1919 - جو ایلین نویابریندا زنگه زورون بیر جصّه سینی توتدولار و ناخچیوان آذربایجاندان آیری سالیندی.همین دورده آذربایجانین ساحسی 114 مین کوادرات کیلومئتر ایدی کی، ناخچیوان دا بورا داخل ایدی. ناخچیاوان آذربایجاندان آیری دوشسه ده، ناخچیوانلیلار اوزلرینی آذربایجاندان آیری حساب ائتمیردیلر. ناخچیوانلیلار اراضینی قورویوب ساخلاماق اوچون آراز- تورک جمهوریّتینی یاراتمیش، اوزونومدافعه دئستلری تشکیل ائتمیشدیلر. ائرمنی داشناکلاری «باشا دوشدولر» کی، نه سیاسی، نه ده سلاحلی یوللا ناخچیوانا صاحب اولا بیلمیجکلر. بوندان سونرا اونلار اراضینی قوپارماق اوچون، یالان و اویدورما تبلیغات آپارماق یولونو توتدولار.
ائرمنیلرین بیرینجی باش ناظری او.کاچازنونی 1923- جو ایلده ناخچیوانلا شرورو «مسلمان ناخچیوانی و شرورو» آدلاندیراراق یازمیشدی: «مسلمان رایونلاریندا انضباطی تدبیرلرده قاعدا- قانون یارادا بیلمدیک، سلاحا ال آتماغا، قوشون یئریتمیه، داغئتماغا و قئرغین تورتمئیه مجبور اولدوق. لاکین اوغورسوزلوغا اوغرادیق. وئدی باسار، شرور، ناخچیوان کیمی مهم یئرلرده حتّا سلاح گوجونه اوز حاکمیّتیمیزی قورا بیلمدیک، مغلوب اولدوق و گئری چکیلدیک».19 1918- 1920- جی ایللرده خارجی دولتلرین کومگیندن استیفاده ائدن ائرمنیستان حکومتی جدّی جهدله ناخچیوانا ییئلنمیه چلیشیردی. لاکین ناخچیوان اهالیسینین قطعیّتلی مباریزسی ائرمنیستان
18) و. پیری اف. آذربایجان تاریخی جغرافیاسی. باکی2002 ، ص108. ، 19. Ov.Kaçaznuni. Taşnak partisinin yapacağı bir şey yox (1923 Parti Konferansına Rapor). İstanbul, 2005, s.56
حکومتینین ادّعالارینا امکان وئرمدی. ائرمنیلرین زور گوجونه، حربی یوللا ناخچیوانی اشغال ائتمک نیّتی باش توتمادی. بئله اولان حالدا ائرمنیستان سیاستینی پرده لئمیه باشلادی. 1920 - جی ایل دکابرین 28 - ده ائرمنیستان حربی انقلاب کومیتسی ناخچیوانین مستقیللینی تانیماسی باره ده بیانات وئردی . 1921 - جی ایلین اوّللرینده ناخچیواندا رئفرئرندوم کچیریلدی. اهالینین 90 فائزیندن چوخو ناخچیوانین مختار رئسپوبلیکا ستاتوسوندا آذربایجانین ترکیبینده قالماسینا سس وئردی.20
1921- جی ایل مارتین 16 - دا روسیا ایله تورکیه آراسیندا باغلانمیش موسکوا مقاوله سی ناخچیوانین اراضی ستاتوسونو تثبت ائتدی و ناخچیوانا آذربایجانین پروتکتوراتی آلتیندا مختاریّت وئریلمسینی مویّنلشدیردی.21 موسکوا مقاوله سینین شرطلری 1921 - جی ایل اوکتیابرین 13- ده تورکیه ایله و جنوبی قافقاز رئسپوبلیکالاری آراسیندا روسیا نماینده سینین اشتراکی ایله باغلانمیش قارس مقاوله سی ایله داها دا محکملندیریلدی.
ائرمنیستان نماینده سی قارس مقاوله سینی امضاء لاماقلا اوز اوزلرینه بو مقاوله نین مادّه لرینی و هم ده ناخچیوانین دولت اراضی ستاتوسو ایله باغلی مادّه لری پوزمایاجاغی حاقّیندا عهده لیک گوتوردو. لاکین سونراکی دورلرده و ایندی ده ائرمنیستان نه اینکی گوتوردوگو عهده لیگی یئرینه یئتیردی، همین مقاوله نین لغو ائدیلمسینه چالیشیر. ائرمنیستان حکومتی مقاوله نی پوزاراق زاقافقازیا مرکزی ایجرایّه کومیتسینین 18 فورال 1929 - جو ایل قراری ایله ناخچیوان مختار رئسپوبلیکاسینین 657 کوادرات کیلومئتر اراضیسینی احاطه ائدن 10 کندینه ییلندی.22 بئله لیکله 9 مین کوادرات کیلومئتر اراضی ایله (بونلار دا آذربایجانین تورپاقلاریدیر) یارادیلان ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی 29 ،8 مین کوادرات کیلوئتر اراضیه مالکدیر.
بونلارلا کفایت لنمه ین ائرمنیلر و ائرمنیستان دولتی بوتون 20-جی عصر بویو اولدوغو کیمی بو گون ده یئنه اوز مکرلی نیّتلریندن ال چکممیش، فرست دوشدوکجه ناخچیوانا قارشی اراضی ادّعالاری ایرلی سورور و بونا مانع اولان موسکوا و قارس بین الخالق مقاوله لرینین لغو ائدیلمسینی طلب ائدیرلر. مقاوله لر مدّتسیز امضاءلانمیش و بین الخالق سویّه داشیدیغیندان اونلاری مقاوله نی امضاءلامیش دولتلردن هر هانسی بیری بیرطرفلی قاعدادا لغو ائده بیلمز. ائرمنیستان دولتی بو گون ده ناخچیوانلا باغلی چیرکین نیّتلریندن ال چکممیش، مجتلف تشکیلات و جمعیتلر یارادیر، مطبوع ارکانلاردا ناخچیوانلا باغلی ساجتا، هئچ بیر علمی اساسی اولمایان، اوبیئکتیولیکدن اوزاق اولان یازیلار درج ائتدیریرلر. بونونلا ائرمنیلر ناخچیوانلا باغلی فیکیر فورمالاشدیرماغا چالیشیرلار.
90 - جی ایللرین اوّللرینده ائرمنی میللتچیلری ناخچیوان مختار رئسپوبلیکاسی اراضیسینه آچیق حربی تجاوزه باشلادیلار، لاکین بیرنتیجیه نائل اولا بیلمدیلر. بونونلا بئله کرکی کندی ائرمنیلر طرفیندن اشغال
20) ناخچیوان رئسپوبلیکاسی دولت آرشیوی، ف.1 ، سیاه. 3 ، ایش 13، و.79
21) Дакументы внешней политики СССР. т. 3, Москва, 1959, с. 598-599
.ف. 379 ، سیاه. 3، ایش 2035 22) آ ذربایجان رئسپوبلیکاسی دولت آرخیوی
اولونوب.
بوتون بونلار بیر داها آیدین گوستریر کی، ائرمنیلرین ناخچیوانا قارشی اراضی ادّعالاری، بو زامان ناخچیوانین ائتنیک و سیاسی تاریخینه «اساسلانمالاری»نین هئچ بیر علمی اساسی یوخدور و گئتیریلن فاکتلار بو ادّعالاری ردّ ائدیر.
اسماعیل حاجی اف
آذربایجان میلّی علملر آکادمیاسی
ناخچیوان بولمسینین صدری، آکادمیک