Kəskin respirator viruslar və onlardan qorunma yolları

Viruslar canlı olaraq qəbul edilməyən ən kiçik infeksion cisimciklərdir. Viruslar 2 hissədən ibarətdir: Genetik material ( RNT ya da DNT)  və bu genetik materialı xaricdən örtən zülal tərkibli kapsid adlı qişadan.

Viruslar quruluşuna görə sadə və mürəkkəb olurlar. Sadə viruslar nuklein turşusu və kapsid qişası, mürəkkəb viruslar isə bundan əlavə super kapsid adlı əlavə qişa ilə əhatə olunur. Bu  super kapsid qişa sahib hüceyrədən, yəni xəstəlik törətdiyi orqanizimdən alınan lipidlər hesabına formalaşır.  Bu xüsusiyyət mürəkkəb virusların sadə viruslara nisbətən daha asan xəstəlik törətməsinə səbəb olur. Yer üzərində viruslar tərəfindən törədilən epidemiyalar, pandemiyalar məhz mürəkkəb virusların payına düşür. Mürəkkəb viruslar dezinfeksiyaedicilərin və temperaturun təsirinə həssas viruslardır. Kəskin respirator virus infeksiyalarının törədiciləri RNT tərkibli mürəkkəb viruslardir. Adenoviruslar isə viruslar içərisində istisna olaraq DNT tərkibli sadə viruslardır. Belə virusların əksəriyyətinin xəstəlik törətməsi mövsümi xarakter daşıyaraq yaz-payız aylarına təsadüf  edir.

Mövsümlə əlaqədar rast gələn xəstəliklər içərisində ilk sırada kəskin respirator virus infeksiyaları adlanan böyük bir xəstəliklər qrupu durur. Yaz və payız aylarında bu xəstəliklərin intensivliyi artır. Bunun əsas səbəbi yaz aylarında immunitetin zəifləməsi, digər səbəbi isə soyuğun təsirindən tənəffüs yollarının selikli qişasının zədələnməsi nəticəsində tənəffüs yolları xəstəliklərinin baş verməsidir.

Kəskin respirator virus infeksiyaları, yoluxucu virus xəstəliklərinin böyük bir qrupunu özündə birləşdirir. Bu xəstəliklər zamanı əsasən tənəffüs sistemi üzvlərinin selikli qişaları zədələnir. Bu qrup xəstəliklərə: qrip, paraqrip, adenovirus, rinovirus və respirator-sinsitial virusların törətdiyi xəstəliklər aiddir.

Kəskin respirator virus infeksiyaları yer üzərində ən çox yayılan və epidemiyaya meylli xəstəliklərdəndir. Hər il dünyada 1 milyarddan  artıq insan bu xəstəliklərlə xəstələnirlər. Bunların 70%-i uşaqların payına düşür. Xəstələnmə ən çox 2-4 yaşlı və məktəb yaşlı uşaqlar arasında olur. Bu yaşda uşaqların xəstələnməsinin səbəbi, onların uşaq kollektivlərinə və məktəblərə getməsi ilə əlaqədardır. 0-6 ay arasında hələ transplasentar passiv immunitetin saxlanması nəticəsində xəstələnmə nadir halda olur. Bütün kəskin respirator virus infeksiyaları üçün, xəstəliyin ilkin əlamətləri demək olar ki, eynidir: hərarətin tədriclə qalxması, baş ağrısı, asqırma, öskürmə, iştahanın azalması, yuxunun pozulması, boğazda ağrı, göz almasında olan ağrılar və s. Viruslarla yoluxma, asqırma, öskürmə zamanı milyonlarla virusun ətrafa yayılması zamanı baş verir. Bu zaman digər xəstəliklərin də (anginalar, uşaq serebral iflici, vərəm, böyrək xəstəlikləri və s.)  kəskinləşməsi baş verə bilir. Uşaqlarda anginanın əmələ gəlməsinin bir səbəbi də kəskin  respirator xəstəliklərlə tez-tez xəstələnmədir.

Qrip – geniş yayılmış respirator xəstəlik kimi qədim zamanlardan məlumdur.Tarixdə bir çox qrip epidemiyaları milyonlarla insanların tələfatına səbəb olubdur. Qrip, filtrdən süzülən viruslar tərəfindən törədilir. Bu virusların A,B,C tipləri mövcuddur. Bu viruslar yuxarı tənəffüs yollarının selikli qişasından sorularaq qana keçir. Qanla dövr edərək bütün orqanlarda, çox da tənəffüs yollarında iltihabi dəyişikliklər törədir. Bu zaman hərarətin qalxması, baş ağrısı, asqırma, burun ifrazatının çoxalması, əhval ruhiyyənin pisləşməsi, öskürmə, halsızlıq, əzələ ağrıları və s. kimi əlamətlərin artması və digər intoksikasiya əlamətləri xəstənin vəziyyətini daha da pisləşdirir. Ağır hallarda tez-tez burun qanaxmaları, qıcolmalar olur, xüsusən qıcolmalar kiçik yaşlı uşaqlarda daha tez-tez rast gəlinir. Xəstəliyin gedişində bəzən ağırlaşmalar (yalançı inaq sindromu, bronxit,  pnevmoniya və b.) olur. Xəstəliyin sağalması təxminən 7-10 gün çəkir.

Adenovirus infeksiyası da hava damcı yolu vasitəsilə yoluxur. Yenidoğulmuşlarda və körpə uşaqlarda adenovirusların klinik təzahürü öskürək, boğaz ağrısı, burun axıntısı və temperaturla tamamlanan kəskin faringitdir. Bəzi adenovirus tipləri bunlara əlavə olaraq konyuktivit  törədir və bu sendrom farinqokonyuktival qızdırmalar olaraq tamamlanır. Bu xəstəlik əsasən məktəbyaşlı uşaqlarda  müşahidə edilir. Konyuktivit adenovirus infeksiyasının “vizit” kartı kimi, bu xəstəliyin diaqnostikasında mühüm rol oynayır.

Kəskin respirator virus infeksiyalarının müalicəsi də demək olar ki, bir-biri ilə oxşardır. Xəstələrin müalicəsi adətən evdə aparılır. Belə xəstələr evdə sağlam uşaqlardan təcrid olunmalıdır. Xəstələrin müalicəsi simptomatik aparılır. Əgər hərarət  38 0C qədərdirsə, onu aşağı salmaq məsləhət görülmür. 38,5 0C-dən çoxdursa, hərarət salıcılardan və fiziki üsullardan istifadə edilməlidir. Bunun üçün parasetamol, panadol və ya litik qarışıqlardan istifadə olunmalıdır. Burun boşluğuna interferon və ya nazivin salınmalı, əzələ daxilinə qrip əleyhinə immunoqlobulin vurulmalıdır. Öskürmə  əleyhinə ambroksol və bromqeksin tipli dərmanlar verilməlidir. Konyuktivit zamanı gözə sulfasil, qentamisin damcıları salınmalı və tetrasiklin məlhəmi sürtülməlidir. Əgər intoksikasiya davam edirsə, qemodez, qlukoza və vitaminlər damcı ilə venaya vurulmalıdır. Kəskin respirator virus infeksiyalarının müalicəsi zamanı uşaqlara ana südü, çoxlu miqdarda limonlu çay, meyvə şirələri verilməlidir. Antibiotiklər yalnız ağırlaşmalar (yalançı inaq, bronxopnevmoniya, pnevmoniyalar, otitlər və s.)  olduqda işlədilir.

Kəskin respirator virus infeksiyalarının profilaktikası zamanı məktəbəqədər və məktəb kollektivlərində dezinfeksiya tədbirləri aparılmalı, otaqların havası tez-tez dəyişilməli, qapı dəstəkləri xloraminlə silinməlidir. Sağlam uşaqların burunlarına interferon salınmalı, əllər tez-tez sabunla yuyulmalı, əzələ daxilinə qrip əleyhinə immunoqlobulin vurulmalıdır.

Bu gün dünyada pandemiya kimi yayılan koronavirus infeksiyasıda respirator virus infeksiyalarının bir növüdür. Sevindirici haldır ki, digər respirator virus infeksiyalarından fərqli olaraq, uşaqlar bu virus infeksiyasına demək olar ki, yoluxmurlar. Yoluxduqda isə, xəstəliyi yüngül keçirirlər.

Yeni koronavirus (Covid-19) adlı bu virusun indiyədək hüceyrələrimizə tanış olmadığı elmə məlum olubdur. Uzun sürən təkamül dövründə bizim immun sistemimiz məlum infeksiyaların bir çoxuna rast gəlib və mübarizə aparmağı öyrənib. Ancaq, bu yeni koronavirusu orqanizmimiz demək olar ki, tanımır. Məhz bu səbəbdən yeni virusa yoluxmaq nə qədər asandırsa, onun öhdəsindən gəlmək o qədər çətindir. Maraqlıdır ki, hər hansı bir insan 1-14 gün əvvəl xəstəliyə yoluxsa belə, bəzən heç bir simptom göstərməyə bilir. Koronavirus xəstəliyinin ən əsas əlamətləri temperatur, yorğunluq və quru öskürəkdir. Bir çox insan təqribən 80% müalicə almadan öz-özünə sağala bilir. Nadir hallarda xəstəlik ağır seyr edilərək, hətta ölümcül ola bilər.

Koronavirusla yoluxma ilk növbədə digər virus infeksiyaları kimi asqırma və oskürmə ilə ətrafa yayılır. Biz özümüzü isə əllərimizlə virus bulaşmış səthlərə toxunmaqla yoluxa bilirik. Yoluxmanın ilkin mərhələsində yeni koronavirus aktiv şəkildə boğazda və nəfəs yollarında çoxalmağa başlayır. Sonra infeksiya aşağı tənəffüs orqanlarını: bronxları və ağciyərləri zədələyib bu orqanlarda kəskin iltihab yaradır. Bu səbəblə də, yoluxmanın ilkin əlaməti öskürəkdir. Bir neçə gün boğazda kəskin ağrı müşahidə edilir və bundan sonra temperatur 38-39 0C-yə qədər yüksəlməyə başlayır. Ancaq, temperatur heç də hamıda müşahidə olunmur. Məsələn, xəstəliyin başlanğıc götürdüyü Çinin Uxan əyalətində xəstələrin 30%-də xəstəxanaya daxil olma anında normal temperatur olubdur. Koronavirusun ən qeyri-adi xüsusiyyətlərindən biri da dad və iy hissinin itməsidir.

Koronavirusun yüngül forması adi mövsüm qripini xatırladır: quru öskürək, qızdırma, ümumi zəiflik, bəzən də əzələ və baş ağrıları. Bu cür yoluxmanın müalicəsi də adi qaydalara uyğun, ev şəraitində aparılır və simptomlara uyğun olaraq müalicə edilir.

Koronaviruslu xəstələrdə adətən, 5 gün hərarət, yüngül qrip əlamətləri olur və bu zaman ətrafındakıları yoluxdurur. Belə ki, bu xəstələrlə 1 metrədək məsafədən yoluxmaq mümkündür.

Koronavirusdan infeksiyasından qorunmaq və xəstəliyə yoluxmamaq üçün ən vacib üsullar:

- xəstə insanlarla təmasda olmamaq üçün karantin dövründə evdə qalmaq;

- tibbi maskadan istifadə;

- əllərin təmizliyi (tez-tez sabunla yumaq və ya spirtlə silmək)

 - sağlam qidalanma

- yaşayış yerinin havasının tez-tez dəyişdirilməsi

- immun sistemin gücləndirilməsi

Virus infeksiyalarının profilaktikasın məqsədi ilə müxtəlif təbii vasitələrdən (vitaminlərlə zəngin olan meyvələr, göyərtilər, tərəvəzlər və s.) istifadə etməklə immun sistemin gücləndirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir.

İbrahim Ağayev

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar həkimi,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin baş müəllimi

Naxçıvan MR Səhiyyə Nazirliyinin baş məsləhətçi pediatrı

                    Şəfiqə Süleymanova

Naxçıvan Dövlət Universitetinin baş müəllimi