Qədim yurd yerlərimiz: Muğanlı

A- A A+

Muğanlı Şərur  rayonunun Arazboyu  yaşayış   məskənlərindən  biridir. Muğanlı  Azərbaycan ərazisində  geniş yayılmış adlardandır. Azərbaycan  Respublikasının Ağdam, Ağcabədi, Bərdə, Ağstafa,  Qubadlı, Zaqatala, Zəngilan, Kürdəmir, Xocavənd, Şamaxı rayonlarında Muğanlı adında kəndlər vardır. Tofiq  Əhmədovun  məlumatına görə  Azərbaycanda Muğan və Muğanlı adı  və bu tayfa adının  iştirakı ilə yaranan 18 oykonim mövcuddur. Muğan  və Muğanlı adları  tədqiqatçılar tərəfindən  müəyyən qədər izah olunub , onun mənşəyi haqqında  müxtəlif fikirlər söylənilib.

Muğan sözünün  etimologiyasına toxunan Əbdüləzəl Dəmirçizadə bu sözün İran dillərinə məxsus -an cəm şəkilçisi  vasitəsilə mağ / muğ  qəbilə  adından yaranaraq “mağlar”  və ya “mağ eli”  mənası  daşıdığını  və uzun müddət  təkrar-təkrar  işləndikdən sonra “mağ”  tayfasının yaşadığı  ərazinin adı, yəni indiki Muğan adı kimi  sabitləşdiyi  fikrinə  gəlib.

Aydın Məmmədov isə yazır ki, Muğan əslində “muğlar”  mənasını verir, yəni həmin  coğrafi ərazidə  vaxtilə  muğlar tayfası  yaşayıb. Muğ isə  Herodotun  əsərlərində   göstərildiyi kimi, qədim  midiyalılardan olan “muğ” və  yaxud “mağ”  qəbiləsinin adıdır.

Rəmzi Yüzbaşev ,Kamil Əliyev və Şəmsəddin Sədiyevin birgə yazdıqları “Azərbaycanın  coğrafi adları” kitabında belə  fikir səslənir ki,  hələ Miletli Hekatey  Araz  boyunda yaşamış mük tayfasının   adını çəkir. Müklər haqqında Herodot da  məlumat verir. Sonralar ərəb coğrafiyaşünaslarının əsərlərində mük etnonimi üzərində  Muğan  toponimi yaranır. Müasir toponimika bu qədim tayfa adını  da saxlayıbdır: Muğan, Muğan düzü. Görünür ki , müklər Kürün və Arazın  aşağı  hissəsində, Muğan düzündə məskən salıblar. Muğan adı “an’ (qədim İran dillərində “ana”) sözdüzəldici şəkilçi vasitəsilə  düzəlmiş  İran mənşəli sözdür.

Tədqiqatçılardan  Nadir Məmmədov  isə başqa  fikirdədir. O yazır ki,  indiki Muğan  düzünün vaxtilə  bu ərazidə  guya yaşamış  muğlarla heç bir əlaqəsi yoxdur. Akademik Ziya Bünyadov  göstərir ki, hazırda  tarixçilərin  türk adlandırdıqları  böyük qəbilə  birləşmələrindən olan  hunlar V əsrdə Azərbaycanın Muğan ərazisinə  köçüb orada məskunlaşıblar. İlk orta əsrlərdə hunların Kür və Araz  düzənliklərində yaşaması tarixi  mənbələrdən məlumdur. Ziya Bünyadovun əsərində V-VIII əsrlərdə Azərbaycanda hun  tayfalarından  olan  Muğan adlı bir xanın adı çəkilir. Həmin dövrdə Azərbaycanda hun tayfalarından olan Muğan xan indiki ərazidə məskunlaşmış və düz də onun şərəfinə Muğan düzü adlandırılıblar.

Alimlərdən Qara Məşədiyev  Muğan haqqında  belə fikir irəli sürür ki, Muğan türk  toponimidir.Çünki Muğan – Mil   zonasında V  əsrdən bəri hunlar mövcud olubdur ki,  bunların da bir  hissəsi ola  bilsin ki , muq, yaxud Muğan adlanırdı.

Deməli, Muğanlı  oykonimi də Muğan sözünə  mənsubluq bildirən -lı  şəkilçisinin artırılması yolu ilə  yaranıb. Azərbaycanda 13 kəndin  Muğanlı  adlanması , muğanlıların orta əsrlərdə  Muğan düzü  ərazisində  yaşamaları ,1086 -ci ildə  Səlcuq  Məlik şahın  bu əraziyə  çoxlu  türk  əhalisi   köçürməsi haqqında  elmi  əsərlərdə  xeyli məlumatlar vardır.

Muğanlı haqqında “Azərbaycan  toponimlərinin ensiklopedik  lüğəti”ndəki  qeyddə  göstərilir ki, toponim  türkdilli Azərbaycan tayfası  olan muğanlıların adı  ilə əlaqədardır. Muğanlı  tayfa adı  kimi  XVI  əsrin  əvvəllərindən  məlumdur. Sonralar mənbələrdə  şahsevənlərin  tərkibində  müstəqil  tayfa  kimi qeyd olunub. XIX əsrin əvvəllərində  8 tirədən ibarət olan Muğanlılar XX əsrin  əvvəllərində bir sıra nəsilləri  əhatə edirdi.

Tofiq Əhmədov  isə muğanlı tayfasının adının  XVII əsrin  əvvəllərindən məlum olduğunu  bildirir, həmçinin qeyd edir ki,  mənbələrdə onlar  şahseverlərin  tərkibində  300 ailədən ibarət  müstəqil tayfa kimi  qeyd olunub.

Budaq Budaqov  və Qiyasəddin Qeybullayev birgə  yazdıqları “Naxçıvan diyarının  yer yaddaşı” kitabında Şərur  rayonundakı Muğanlı kəndinin adını muganlı etonimi ilə  əlaqələndirirlər: “Muğanlı Cənubi Qafqazda bir sıra  toponimlərdə əksini tapmış etnonimdir. Hər halda , Muğan çölündə  yaşamış  müxtəlif qədim türk  tayfalarının  ümumi adıdır.V əsrdə Muğanda böyük  türk tayfa birliyi  vardı. Ehtimal ki,  bu tayfanın əsasını həm yerli türk tayfaları,  həm də  eranın əvvələrində gəlmiş  hunlar və b. tayfalar təşkil  etmişdir”.

Beləliklə, deyilənləri ümumiləşdirib, bu qənatə gəlmək olar ki, Şərur rayonundakı  Muğanlı kəndinin adı Azərbaycan- türk mənşəli muğanlı etnoniminin bu ərazidə məskunlaşması  nəticəsində  yaranmış etnooykonimdir. Muğan sözünə aidlik, mənsubluq  bildirən -lı  şəkilçisinin artırılması ilə  nəsil, tirə adı kimi  muğanlı etnonimi formalaşıbdır.

 

                                                                                       Akif İmanlı

                                                                   Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu,

                                                   Dillər və ədəbiyyat  kafedrasınin  müdiri

Digər xəbərlər

Xəbərin mətnində orfoqrafik səhv var

Seçilən mətn düzəliş üçün göndəriləcək: