“Əkinçi”dən dağlara - FOTOLAR
Çoxdandır yazmırdım. Baxanda, jurnalist də idmançı kimidir. Bir müddət davamlı olaraq işləmirsə, formadan düşür. Jurnalistin işləməyi isə təbii ki, mütəmadi süjet hazırlayıb, yazılar yazmaqdır...
...Uzun müddət idi ki, işim daha çox Xəbərlər redaksiyasının daxilində olduğu üçün çəkilişə çıxmırdım. Amma Şərur Rayon Baytarlıq İdarəsinin əməkdaşlarının Şahbuz rayonunda məskunlaşan Şərur obalarına profilaktik tədbirlə bağlı yaylaqlara qalxacaqlarını biləndə çəkiliş üçün digər əməkdaşlarla yanaşı özüm də getməyi qərara aldım. Açığı Qanlıgöl yaylağına, Keçəldağ ətrafına məşhur alim Pavlovun dediyi kimi, “bəşəriyyətin sağlamlığını qoruyan” baytarlarla beş il qabaq getmişdim. Onda da məqsəd yaylaqlarda keçirilən profilaktik tədbirləri televiziyada işıqlandırmaq, baytarlarımızın Ermənistanla həmsərhəddə məskunlaşan oba sakinlərinin mal-qarasına göstərdiyi xidmət və yaylaq sakinlərinin həyatı ilə bağlı süjet hazırlamaq idi. Etiraf edək ki, düşmən ölkədə heyvanlar arasında yoluxucu xəstəliklər həmişə tüğyan edib. Sərhədlərimiz isə həssas olduğu üçün Dövlət Baytarlıq Xidmətinin əməkdaşları mütəmadi olaraq burada saxlanan mal-qara arasında profilaktiki tədbirlər görürlər. Beş il qabaq çox xoşuma gəlmişdi bu yerlər. Dəniz səviyyəsindən 3 min metr hündürlükdəki dağların zirvəsində hələ də qalan bir “əlçim” qar, yamyaşıl yamaclar, bumbuz bulaqlar yay günündə insan ruhuna təkcə sərinlik vermir, həm də qəribə bir qürur hissi yaşadırdı. Dağlar insana sanki yüksəkliyi və bu zirvədə qərar tutmağı öyrədir. Bu zirvələri görəndən sonra onları bir də ziyarət etmək istəyirsən. Bəlkə də bu dağın özünəməxsus cazibədarlığıdır...
Yaylaq mənzərələrini: yal-yamaca yayılan sürüləri, obalarda məskunlaşan insanları görəndə niyəsə ağlıma Azərbaycan milli mətbuatının ilk “qaranquşu” olan “Əkinçi” qəzetindəki bəzi yazılar gəldi. Bəlkə də son günlər mütəmadi bu mövzu gündəmdə olduğu üçün bu müqayisə şüuraltından baş qaldırmışdı. Axı bu il ilk nəşrinin 145 illiyini qeyd edəcəyimiz “Əkinçi”nin səhifələrində də bu mövzuya toxunulur, hətta “Əkin və ziraət xəbərləri” adlı ayrıca bölüm də hər nömrədə yer alırdı. Bunun üçün tez-tez sadə kənd adamlarına, təsərrüfat sahiblərinə məsləhətlər verilir, Həsən bəy Zərdabinin peşəkar təbiətşünas alim kimi tövsiyələri təqdim olunurdu. Bu qəzetdə ictimai-siyasi əhəmiyyətli hadisələrlə yanaşı, kənd təsərrüfatı ilə bağlı məlumatlar, elmi bilikləri bölüşmək bir növ əsas qayəni təşkil edirdi. Çünki Həsən bəy Zərdabi Rusiyada təhsil aldığı və zəmanəsinin çox ağıllı insanlarından biri olduğu üçün yaxşı bilirdi ki, hər bir ölkənin kənd təsərrüfatı onun iqtisadiyyatının dayağıdır. O zaman Azərbaycan da əsasən aqrar ölkə kimi kənd təsərrüfatına əhəmiyyət verirdi. Ölkədə heyvandarlıq və bağçılıq geniş yayılsa da inkişaf hələ də bəsit və primitiv qaydalarla aparılırdı. Məhz buna görə “Əkinçi” öz səhifələrində sadə kənd adamını, əkinçini, maldarı, təsərrüfatçıları maarifləndirmək üçün bu addımları atırdı. Hədəf sözsüz ki, mükəmməl kənd təsərrüfatına sahib olan ölkə insanı yetişdirmək idi. İki ilə (1875-77-ci illər) cəmi 56 nömrəsi çıxan qəzetin bütün nömrələrində bununla bağlı yazılar, xəbərlər, məlumatlar yer alıb. Amma o günlə bu günün arasında olan fərq zaman və müasirlik baxımından təbii ki, tamam başqadır...
Naxçıvan şəhərindən səhər nə qədər tez çıxsan, yaylaqlara günorta üstü çatarsan. Yaylaq yolları yaz vaxtından kürənib hazır və rahat olsa da (jurnalistlə yola çıxanlar yaxşı bilər) hər dəfə maraqlı bir təbiət mənzərəsi görəndə maşını saxladıb operatordan o mənzərəni kameranın yaddaşına köçürməyi xahiş edən televiziya işçisi ilə o yerlərə daha tez çatmaq mümkün deyil. Günorta üstü Kükü kəndinin yamacları ilə qalxıb Qanlıgöl yaylağına çatanda burada adamı tamam başqa mənzərə qarşılayır. İlk qarşımıza çıxan hələ 19-cu əsrin sonlarında Naxçıvan xanları tərəfindən inşa edilən “Qanlıgöl” süni suvarma gölüdür. Gölün yaxınlığında iri qaya parçasının üstündə ərəb, fas və rusca yazılan bir lövhə var. Kitabədən görünür ki, “Qanlıgöl”ün qarşısındakı bənd 1865-ci ildə Naxçıvan mülkədarı 2-ci Kalbalı xanın himayəsi ilə qəza rəisi Şahingirey tərəfindən inşa etdirilib. İri həcmli dağ daşlarından inşa edilmiş bəndin uzunluğu 45 metrdir. Bu suyun ətrafında toplanan qoyun-quzu sürülərinin, naxırın səsi dağlarda həyatın rəngarəngliyindən xəbər verir. Yaxınlığından keçdikcə avtomobili saxladıb, təkidlə alaçığına, halal süfrəsinə dəvət edən ailə təsərrüfatçılarını, ağsaqqalları inandırmağa çalışırsan ki, hələ işimiz çoxdur. Çünki yaylaqda olan digər obaları da gəzmək lazımdır. Sadəcə bir şərtlə yaxanı onlardan qurtara bilərsən, növbəti dəfə gəlib məhz onun alaçığına qonaq düşməklə bağlı söz verməklə.
Yaylaqlardakı obaları gəzdikcə hər bir təsərrüfatçının özü üçün yaratdığı şərait diqqəti çəkir. Sərin, buz kimi suyu olan bulaqların başında müasir avadanlıqlardan qurulan çadırlar, oba evləri hər cür rahatlığı ilə seçilir. Yan-yana düzülən oba alaçıqları, bir tərəfdə isə dəmir torlarla əhatələnən heyvan yataqları-sərdənlər, arxaclar, digər tərəfdə yamaca yayılan sürülər, isti günəşin altında suyun ətrafına toplanan naxır, yad adamın hənirtisini hiss edib ağıza-ağıza verərək hürən qurdbasan köpəklər və kişnərtisi ilə dağları “silkələyən” atlar... Bu indi Naxçıvan dağlarının yaylaq mənzərəsidir. Bütün bu mənzərini tamamlayan isə buradakı insanların gündəlik qayğılarıdır. Daha doğrusu hərənin öz işi ilə sakitcə, peşəkarcasına məşğul olmasıdır.
Yolumuz bir qədər uzağadır. Buradan – “Qanlıgöl” obasından sonra Taxça yurd obasına da getməliyik. Baytarlar orada da peyvəndləmə tədbirləri aparacaqlar. Yolüstü bir alaçığın qonağı oluruq. Alaçığın xanımı bizi kəklikotulu çaya qonaq edir. Alaçığın içərisinə göz gəzdirirəm. Hər tərəf səliqəli, yerə qalın xalça döşənib, yük olaraq çarpayı qoyulub. Oturmaq üçün qalın döşəkcələr, yastıqlar xalçanın üstünə sərilir. Küncdə kiçik masa var və üzərində fleş kartla işləyən radioqəbuledici qoyulub. Görünür axşamlar musiqiyə qulaq asırlar. Naxçıvanın məşhur gilənar mürəbbəsi ilə çay içib qalxırıq. Yenə yadıma hələ tələbəlik illərində Şərur rayonun Qarxun kəndindən olan qocaman pedaqoq-jurnalist Seyfulla müəllimin təəssüflə danışdığı “Əkinçi”də yer alan bir məqaləni yadıma salıram. Seyfulla müəllim deyirdi ki, Həsən bəy Zərdabi bu hekayəsi ilə o zaman çar Rusiyasının bir əyalət kimi baxdığı Azərbaycanda heyvandarların çətin həyatına qarşı etirazını bildirirdi. 1876-cı ilin sentyabr nömrəsində “Daxiliyyə” bölməsində (bu bölmədəki yazıları H. Zərdabi özü yazırdı) nəşr edilən həmin yazının bir məqamını təqdim edirik:
“...Buxarının qabağında oturub qazmaya baxırıq. Onun bir küncündə buxar yanır ki, hərdəm külək onun tüstüsünü içəri doldurur. Bir küncündə bir yaralı keçi və iki təzə doğulmuş buzov bağlanıb. Bir küncündə qarıcıq eşşək yanı xotuxlu bağlanıb. Bir küncündə hacının tulası doğub öz küçüklərini əmizdirir. Divarın üstə köndələn bərkinmiş ağacın üstə 5-6 toyuq yatıb. Hacı buxarının qabağında çöməlib qabax qəlyanı rahatlayıb, başında od qoyub bizə verib danışır. O cümlədən öz övrəti Şahpərinin vəfat etdiyini belə nağıl edir: bu il yayda biz dağda olan zaman rəhmətlik Şahpəri naxoşlayıb gecə nalə edirdi. Bizim qız da yatmışdı. Gördüm çöldə itlər bərk basır. Nə qədər səslədim olmadı. Çölə çıxıb heç kəsi görməyib, itlərə acıqlanıb, içəri girib, gördüm başına döndüyüm Şahpəri Allah rəhmətinə gedib. Mən evi yıxılmış heç bilmişəmmi ki, itlər basan əzrail imiş, çıxıb itlərin ağzından onu qurtarmışam, o boynusınmış alaçığın o biri tərəfindən girib Şahpərinin canını alıb gedib... Ey bu kəlmələri oxuyan, dəxi bəsdir, bizim hacı başqa danışdığı sözlərdən və Tükəz bişirdiyi aşdan danışmıram, amma bunu ərz edim ki, Allah o aşı heç kafirə nəsib və hacını heç kimsəyə həmsöhbət etməsin”.
Təbii ki, burada müəllifin məqsədi qazmanın içərisindəki müxtəlif canlıların insanlarla bir yerdə yaşamasını təsvir etməklə Hacının arvadının vəfatını dolayı yolla antisanitariyadan olduğuna diqqəti çəkməkdir. Nə isə, bu 144 il əvvəlki mənzərədir...
...Hər həftə yaylaqdakı obalarda məskunlaşan insanlara, oba sakinlərinə dövlət tərəfindən məişət və tibbi xidmət də göstərilir. Hər bir rayonun müvafiq təşkilatlarının əməkdaşları buraya mütləq baş çəkib, yaylaqdakıların problemləri, qayğıları ilə maraqlanırlar. Onları müayinə və müalicə edirlər. Baytarlar isə heyvanlar arasında müxtəlif xəstəliklərə qarşı profilaktiki tədbirlər görürlər. Hətta deyirlər ki, təkcə Şahbuz rayonunun yaylaqlarında ümumilikdə 55 mindən artıq xırdabuynuzlu heyvan və mal-qara saxlanır. Bütün profilaktiki tədbir isə onların hamısını əhatə edir. Bu rəqəm həm də o deməkdir ki, yay boyu yaylaqların özünəməxsus, qaynar yaşam dolu həyatı var.
P.S. Bu dağlarda, yaylaqlarda sağlam bəslənən qoyun-quzular, sürülər, naxırlar elin varı, ruzi-bərəkətidir. Sağlam qida sağlam insan, sağlam vətəndaş deməkdir. Sağlam vətəndaş isə möhkəm cəmiyyət, güclü iqtisadiyyat, qüdrətli dövlətin təməlidir. Elə 145 il bundan əvvəl çap edilən “Əkinçi” qəzetinin də arzusu bu deyildimi?
Səməd Canbaxşiyev
Xəbərlər redaksiyasının baş redaktoru