Tütün yarpaqlarının dərim vaxtı necə təyin olunur?
Tütün məmulatlarının keyfiyyətinə təsir edən əsas amillərdən biri də yapaqların dərilmə vaxtının düzgün təyin edilməsidir. Texniki yetişmə fazasında dərilmiş yarpaqlarda qətranlanma sürətlə və bir bərabərdə keçir, qurudulma zamanı öz sarı rəngini qoruyub saxlayır və məhsulun rəngi daha açıq olub, çəkim qabiliyyəti isə daha yüksək olur. Ona görə də yarpağın dərim vaxtının müəyyənləşdirilməsində kompleks əlamətlər nəzərə alınmalıdır.
Qurudulma vaxtı tütün bitkisinin yarpaqlarında gedən kimyəvi proseslər fermentasiya vaxtı da davam edir. Fermentasiya prosesinin nəticəsində nişasta şəkərlərə çevrilir, nikotinin miqdarı azalır, zülallar daha sadə maddələrə parçalanırlar. Yenicə dərilmiş yarpaqlarda 80-90 % su olur. Qurudulduqdan sonra suyun üçdə biri qalır. Kimyəvi tərkibi 15-25 % karbohidratlar, 16 % qələvi maddələr, 10 % müxtəlif turşular, 6-10 % pektin, 1-4 % nikotin, 10 % qətran, 8 % kalsium, 7 % azot, 6 % kaliumdan və s. ibarətdir.
Tütün bitkisinin yarpaqlarının dərimi ən məsuliyyətli işlərdən biridir. Çünki bu bitkinin yarpaqları eyni vaxtda yetişmir. Bu həm bitkinin sortundan, həm də becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. Tütünün vegetasiyası dövründə yarpaqların inkişafı üç fazaya ayrılır:
Birinci fazada yarpaqlar intensiv inkişaf edir- qidalı maddələrin kök vasitəsilə daxil olması və fotosintez prosesində əmələ gələn maddələr bitkinin sürətlə boy artmasına səbəb olur. Yarpaqlar böyük deyil, onlarda qida maddələri az və daha suludurlar. Bu fazada yığılan yarpaqların məhsulu az və keyfiyyəti aşağı olur. Ona görə də tütün yarpaqlarının bu fazada dərilməsi məsləhət deyil. İkinci -texniki yetişkənlik fazasında yarpaq ayasının ölçüləri bir qədər də böyüyür, quru maddələrin və ehtiyat qida maddələrinin (nişastanın və b.) miqdarı artır, suyun miqdarı isə əksinə azalır. Bu fazada yarpaqların dərilməsi vacibdir. Aqrotexniki qaydalara uyğun olaraq yarpaqlar texniki yetişmə fazasında dərilməlidir. Bu fazada dərilmiş yarpaqlarda məhsulun keyfiyyəti yüksək olur. Üçüncü fazada yarpaqların yetişkənliyinin vaxtı ötür, yəni yarpaqlar tədricən ehtiyat qida maddələrini itirir və qurumağa başlayır. Bu fazada yığılan yarpaqlarda məhsuldarlığın və xammalın keyfiyyəti aşağı olur.
Yenicə dərilmiş tütün yarpaqlarının ilkin qurudulma fazasında saralma sürəti, nəmliyin itirilməsi və onlar arasındakı uyğunluq tütün sortlarının qiymətləndirilməsində və qurutma metodunun seçilməsində əsas texnoloji meyarlardandır.
Tütün yarpaqları vaxtında və tam texniki yetişkənlik dərəcəsinə çatdıqda dərilməlidir. Sortundan asılı olaraq təxminən şitillər sahəyə köçürüldükdən 40-48 gün sonra yarpaqlar yetişkənlik fazasına çatırlar.
Yarpaqların texniki yetişkənliyi aşağıdakı əlamətlərlə müəyyən edilir: Yarpaq ayası və əsas damar açıq-yaşıl rəng alır, yarpaqların uc hissəsinin kənarları sarımtıl olub aşağıya doğru bükülür, üzərində qətranlı maddələr və açıq rəngli qabarcıqlar əmələ gəlir, yarpaq ayası kobudlaşır, şax olur, gövdədən asanlıqla qopur. Tütün yarpaqları bitkinin botaniki növündən, yetişdirildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, tətbiq olunmuş aqrotexnikadan asılı olaraq ayrı-ayrı vaxtlarda yaruslar üzrə müxtəlif ölçüdə və keyfiyyətdə olurlar. Yarpaqlar aşağı yaruslardan başlayaraq yuxarıya doğru getdikcə yetişməyə başlayır. İlk əvvəl aşağı yarus yarpaqlar (volado), bir neçə gündən sonra orta yarus yarpaqlar (seko) və yuxarı yarus yarpaqlar (ligero) dərilir.
Tütün yarpaqlarının qurudulma mərhələləri
Tütün yarpaqlarının mexaniki üsulla zavod şəraitində qurudulması və yüksək və keyfiyyətli məhsul əldə etmək üçün, qurutma prosesində aşağıda qeyd olunan göstəricilər olduqca vacibdir.
1-ci mərhələdə üzərində cüzi də olsa nəmliyin qalmaması üçün yarpaqlar küləkləndirilir (təqribən 3-4 saat); 2-ci mərhələdə tütün yarpaqlarının saraldılması (32-350 C temperaturda 80-85 % nisbi rütubətdə) aparılır. Bu prosesdə yarpağın üçdə iki hissəsi saralır. Texniki yetişən yarpaqlar üçün bu müddət 36-48 saat, yetişməmiş yarpaqlar üçün 60 saatdır. 3-cü mərhələdə hərarət tədricən 40-450 dərəcəyə qaldırılır və rəngin fiksasiyası həyata keçirilir. 4-cü mərhələdə yarpağın saplağı və zoğu 50-550 dərəcədə tam qurudulur. Qurutmanın sonunda isə temperatur 600 dərəcəyə çatdırılır. 5-ci mərhələ məhsulun 18-20 %-dək nəmləndirilərək kameradan boşaldılmasıdır. Bu üsulla qurudulmuş yarpaqların 95 %-i 1-ci və 2-ci növ təşkil edir. Belə qurutmaxanalarda qurudulan tütünlər eyni zamanda fermentasiya olunur. Qurutma zamanı isti havanın sirkulyasiyası tam təmin olunmalıdır. Bir qurutmaxanada tütünün qurudulma prosesinə 130-160 saat vaxt sərf olunur.
Günel Seyidzadə
AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar
İnstitutunun böyük elmi işçisi