ABŞ ilə Çin arasında hərbi əməkdaşlıq nədən xəbər verir? - Piter Teys
ABŞ Çinlə hərbi əməkdaşlıq haqqında müzakirələrin başlandığını açıqlayıb. Uzun illərdir ki, ABŞ Çini özünün bir nömrəli rəqibi kimi görüb və ona qarşı təzyiq mexanizmlərindən istifadə edib. Tayvan bunun bariz nümunəsidir.
Bu əməkdaşlıq ideyasının haradan yarandığı, nə üçün nəzərdə tutulduğu, ABŞ və Çinin bu əməkdaşlıqdan nə qazanacağı və ən əsası, iki ölkəni bu əməkdaşlığa sövq edən hansı ölkələr və ya hadisələrlə bağlı sualları amerikalı jurnalist Piter Teys cavablandırıb.
NUHÇIXAN Piter Teysin şərhini təqdim edir.
Jurnalist 2022-ci ilin dekabr hadisələrini xatırladaraq deyib: “ABŞ Müdafiə Nazirliyi Pentaqonun son aylarda təhlükəsizliyinin inkişafı və Çin ordusu ilə bağlı illik hesabatını açıqlayıb. Bu tapşırıq Bayden-Harris administrasiyası və digər asılı komandalar - Milli Təhlükəsizlik Strategiyası, Milli Müdafiə Strategiyası və Raketdən Müdafiə Strategiyası üçün gərgin mövsümü başa vurdu.
Çin 1979-cu ildə Vyetnam müharibəsindən bəri düşmənə qarşı irimiqyaslı hərbi qüvvələr yerləşdirməsə də, Pekin Vaşinqtonun təhlükəsizlik problemləri siyahısında birinci yerdədir. Pekinin imkanlarını nəzərə alan Pentaqon ÇXR-i “təcili çağırış” kimi təsvir edərək beynəlxalq ictimaiyyəti buna inandırır. Lakin ABŞ rəhbərliyi əvvəllər şüarın doğruluğunu nümayiş etdirib və əgər nəsə etməyə dəyərsə, o zaman onu həddindən artıq etməyə dəyər və prezident Bayden (istisna deyil) Çin təhlükəsini müharibə riskini artıra biləcək şəkildə şişirtməyə meyillidir.
Pentaqonun hesabatında, nəşr olunan digər hesabatlarda olduğu kimi, fevral ayında (2022-ci ilin) - Rusiyanın Ukraynaya hücumundan bir müddət əvvəl yayımlanan Çin-Rusiya münasibətlərinin “sərhəd tanımadığını” bildirən birgə bəyanat da daxil olmaqla, Sinin Putinə dəstəyi düzgün tənqid edilir.
Buna baxmayaraq, bu ikitərəfli tərəfdaşlığın həqiqətən də sərhədləri var və çox mühüm elementlər iki xalqı ayırır. Bu günə qədər Çin Ukraynadakı müharibə zamanı Putinin xahişlərinə baxmayaraq, Rusiyaya silah göndərməyib. Prezident Co Bayden ilk dəfə bunu 2022-ci ilin payızında etiraf etdi. Bu arada Pentaqonun Çinlə bağlı 2022-ci il üzrə hesabatında və Rusiya-Çin münasibətlərinin mahiyyətini izah edən digər rəsmi sənədlərdə ABŞ ilə Çin arasında danışıqların başlamalı olduğu platforma olan bu məsələ qəbul edilmir”.
Piter Teys qeyd edib ki, Çin açıq silah yarışında iştirak etmir.
“Müdafiə Nazirliyinin 2022-ci il üzrə hesabatında Çinin hərbi büdcəsinin ildə təxminən 7 faiz artmaqda davam etməsi narahatlıq doğuran məqam kimi qeyd olunur. Hazırda Çin öz ordusuna ildə təxminən 250-300 milyard dollar xərcləyir, müasir silahların istehsalı üzrə dünyada ikincidir və təxminən 800 milyard dollarla ABŞ-dan sonra ikinci yerdə dayanır. Eyni zamanda, Pekinin hərbi büdcəsi əhəmiyyətli dərəcədə artırılsa da, ÜDM-in 2 fazisindən aşağısında qalır ki, bu da NATO daxilində pul baxımından minimum məqbul hesab edilən səviyyədir. ABŞ-la bağlı bu göstərici ÜDM-in 3 faizindən artıqdır. Əlbəttə, NATO müdafiə xarakterli siyasi alyansdır. Çinin son hərəkətləri, bəyanatları və davranışları – Şərqi Çin dənizindəki Senkaku adalarından Tayvan yaxınlığında raket atışları, Cənubi Çin dənizində süni adaların yaradılması və hərbiləşdirilməsi, Himalayadakı Hindistan əsgərlərinə qarşı (məhdud, lakin olduqca ölümcül) hücum kimi hallar, ümumiyyətlə, müdafiə xarakteri daşımır. Qeyd etmək vacibdir ki, Çinin açıq silah yarışında iştirak etməsi ehtimalı azdır”, - deyə jurnalist əlavə edib.
O vurğulayıb ki, Çin məhz ABŞ ilə sıx əməkdaşlıq sayəsində fövqəldövlətə çevrilib. Bayden administrasiyasının Milli Təhlükəsizlik Strategiyası Çini ABŞ-ın “ən ciddi strateji rəqibi” kimi prioritetləşdirir. Eləcə də Çinin Milli Müdafiə Strategiyasında Pentaqonun “stimullaşdırıcı çağırış” kimi təyin olunması məntiqlidir. Amma müxtəlif formalarda və mühakimələrdə Vaşinqton ikitərəfli dialoqu boğmağa çalışır. “Stimullaşdırıcı çağırış” kimi terminlər Bayden-Harris administrasiyasının Çinin Sincan əyalətindəki uyğur əhaliyə qarşı rəftarını təsvir etmək üçün tez-tez və yüksək səviyyədə “qızışdırılan” “soyqırımı” ifadəsindən istifadə etməsi ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. İnsan Haqları Şurasının son araşdırma hesabatı Çinin 2022-ci ilin avqustunda bu məsələ ilə bağlı hesabatında "...ciddi insan hüquqları pozuntuları..." törətdiyini müəyyən edərkən düzgün dili seçdi. Bununla belə, mədəniyyətin qarışdırılması və hətta azlığın bəzi qəbahət hüquqlarının məhdudlaşdırılması mənəvi cəhətdən nə qədər qınansa da, soyqırımı deyil. Sonuncu termin İkinci Dünya müharibəsi zamanı Polşada və Avropada qaz kameralarının, eləcə də qırğınların görüntülərini özündə cəmləşdirən güclü tarixi məna daşıyır.
Diqqətə çatdırılıb ki, 2023-cü il iyunun əvvəlində dünyanın müxtəlif ölkələrindən müdafiə nazirləri Sinqapurda illik Şanqri-La Dialoqunda - Asiyada təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə etmək və yüksək səviyyəli təhlükəsizlik nümayəndələrinə ikitərəfli danışıqlarda iştirak etmək imkanı verən forumda bir araya gəldilər. Bu tədbir çərçivəsində ABŞ-ın müdafiə naziri Lloyd Ostin çinli həmkarı Li Şanfu ilə görüşmədi. Rəsmi Pekin ABŞ Nümayəndələr Palatasının ovaxtkı spikeri Nensi Pelosinin Tayvana səfərindən sonra 2022-ci ilin avqustunda rəsmi hərbi görüşləri dayandırıb. O vaxtdan bəri ABŞ ilə Çin arasında gərginlik xüsusilə 2023-cü ilin fevralında çoxlu sayda Çin kəşfiyyat balonlarının ABŞ səmasında nüvə raketi obyektlərinin yaxınlığında uçduğu məlum olduqdan sonra daha da artdı. Vəziyyətin pisləşməsi Bayden-Harris cütünün vəzifədə olduğu müddətdə özünü tam şəkildə büruzə verdi. Cənubi Çin dənizi üzərində ABŞ və Çin qırıcıları, Tayvan boğazında hərbi gəmilər arasında atışmalar gərgin münasibətlərin ən bariz nümunəsidir. Hər iki ölkənin hərbi rəsmilərinin qarşıdakı görüşləri Henri Kissincerin Çinə gözlənilməz səfərindən bir neçə həftə sonra, ölkə prezidenti və digər yüksək rütbəli rəsmilərlə görüşündən sonra baş tutacaq. Bu görüşlər ikitərəfli dialoqun mümkün zəifləməsi ilə nəticələnə bilər. Sabiq dövlət katibi Kissincer Vaşinqtonun Çin rəhbərliyinə qarşı ritorikasının, alovlu dilinin yumşaldılmasında fundamental rol oynayır.
Çin 1970-ci və 1990-cı illərdə ABŞ ilə sıx əməkdaşlıq sayəsində qlobal fövqəldövlət kimi meydana çıxdı. Dövlət katibi Henri Kissincerin yarım əsrdən çox müddətdə bu məsələdə mühüm rolu olub.