Fədakar ziyalı - arxeoloq Vəli Baxşəliyev
Onu yayın istisində, bəzən insanların çox az-az getdikləri qədim yaşayış yerlərində, üzərini bozumtul kül basan kurqan təpələrin ətrafındakı qazıntı meydanlarında görürük. Tariximizin min illər öncəki hadisələrini keramika nümunələri, tapılan cilalı daşlar, gil qabları və ox ucluqlarında yorulmadan araşdıran arxeoloq Vəli Baxşəliyevi yəqin ki, tanımayan yoxdur. Çünki onu muxtar respublikanın tarixi ilə bağlı hər bir kəndində, şəhərində, yaşayış yerində görmək mümkündür. Min illik sükut içində yatan, amma özündə bütöv bir tarixi dövrü, insan talelərini, sadə adamların, qəvi hökmdarların, cəsur sərkərdələrin həyatını danışmağa hazır olan hər saxsı parçası, hər məzar daşı onun üçün ən yaxşı həmsöhbət, ən zəngin məlumat mənbəyidir.
Uzun illərdir ki, Naxçıvanımızı az qala qarış-qarış gəzərək tədqiq edən, dünəninə işıq salan işıqlı insanlardan biridir Vəli müəllim. İşinin vurğunu, peşəkarı olan görkəmli tarixçi, arxeoloq, alim Vəli Baxşəliyev Naxçıvan tarixinin araşdırılmasında və Naxçıvan arxeologiyasının mühüm nailiyyətlər əldə etməsində böyük xidmətləri olan ziyalılarımızdandır.
İnadla tədqiq etdiyi onlarla abidə onun və rəhbərlik etdiyi ekspedisiya üzvlərinin sayəsində öz tarixini, keçmişini bu günkü elmimiz, elm adamlarımız üçün məmnuniyyətlə açıb danışıb. Etiraf edək ki, Naxçıvanda arxeologiya deyiləndə ilk dəfə göz önünə məhz bu fədakar alim gəlir.
1955-ci ildə Kəngərli rayonunun Böyükdüz kəndində doğulan Vəli Baxşəliyev hələ uşaq yaşlarından-orta məktəb illərindən tariximizə maraq göstərib. 1972-ci ildə Xok kənd tam orta məktəbini bitirərək 1973-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinə daxil olub. 1977-ci ildə bu ali təhsil ocağını bitirərək Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında müəllim olaraq çalışıb. Lakin elmi tədqiqat işlərinə olan marağı nəticəsində 1982-ci ildə A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aspiranturasına qəbul olur. 1986-cı ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirərək “Qədim Naxçıvanın metallurgiya və metalişləmə sənəti” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazaraq SSRİ Elmlər Akademiyasında Namizədlik dissertasiyasını, 2005-ci ildə isə “Naxçıvanın qədim tayfalarının mənəvi mədəniyyəti” adlı doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edib.
Vəli Baxşəliyev 1988-ci ildən başlayaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində olan abidələrin qeydə alınması ilə bağlı araşdırmalar apararaq aşkar olunan abidələr haqqında monoqrafiya və müxtəlif əsərlər çap etdirib. 2006-cı ildən ABŞ-ın Corciya Universiteti və Fransanın Lion Universitetinin əməkdaşları ilə birlikdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Oğlanqala, Ovçular təpəsi, I Kültəpə, Maxta Kültəpəsi, habelə onlarla digər abidələrdə tədqiqat işləri aparıb. Maraqlı faktlardan biri də, işlədiyi beynəlxaq ekspedisiyalardakı əcnəbi alimlərlə birbaşa ünsiyyət qurmaq üçün hətta az bir zamanda onlardan ingilis dilini də öyrənib. Tədqiqat fəaliyyəti və yaradıcılığı olduqca zəngin olan alimin apardığı tədqiqatların nəticələri elmi əsərlərində öz əksini tapıb. 30 kitabın, 300-ə yaxın elmi məqalənin müəllifidir. Əsərlərinin bir qismi ingilis, rus, alman, fars və türk dillərində nəşr olunub. Naxçıvan tarixi abidələri ensklopediyasının hazırlanmasında yaxından iştirak edən alim 600-dən artıq elmi məqalə yazıb, habelə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin sərəncamı ilə “Naxçıvan tarixi” çoxcildliyinin yazılmasında, “Naxçıvan abidələri ensiklopediyasının”, iki cilddə "Naxçıvan ensiklopediyası”nın tərtibi və yazılmasında da bu zəhmətkeş alim fəallıqla iştirak edib. Müxtəlif illərdə apardığı tədqiqatların nəticəsi olaraq kitabları və geniş məqalələri çapdan çıxıb.
AMEA Naxçıvan Bölməsinin Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Arxeologiya şöbəsinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev bütün bu xidmətlərinə və elmin inkişafındakı səmərəli fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə Tərəqqi medalı ilə təltif edilib, AMEA Rəyasət heyətinin fəxri fərmanını alıb.
Vəli müəllim bu gün də tariximizi, arxeologiyamızı yorulmadan öyrənir və təbliğ edir. Bu işin kökündə isə tariximizə olan sevgisi dayanır. Onun qələmindən çıxan Naxçıvanın zəngin tarixi, keçmişi, 5 min illik şəhərsalma mədəniyyəti ilə bağlı yazıları nəinki Azərbaycan oxucuları, dünya səviyyəli elm adamları da maraqla oxuyur. Bu onu göstərir ki, professor adına layiq görülən Vəli Baxşəliyev dünya miqyasında tanınan tədqiqatçıdır. Elmi əsərləri, kitabları dünyanın bir çox kitabxanalarında saxlanılır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında qədim dövrlə bağlı yeni abidələrin tədqiq olunması və dünyaya tanıdılması istiqamətində sözsüz ki, onun əməyi böyükdür. Bu gün Vəli müəllimin 63 yaşı tamam olur. Yaşının bu çağında da gənclik həvəsi ilə tədqiqat işlərini davam etdirən, Naxçıvanın çöllərini, düzlərini, abidələrini yorulmadan dolaşan, tədqiq edən arxeoloq bu işi özü üçün şərəfli bir iş və vətəndaşlıq borcu sayır.
Türkanə Əmoyeva