Qloballaşan dünya ilə yenilənən lüğətimiz - Söz tələbə jurnalistlərindir
Dil ancaq insanlara aid olan, özündə məzmun və eyni tip səslənmə (yazılış) qaydaları daşıyan prosesdir. O, yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, dünya haqqında təsəvvür yaradan təbii intellektual sistemdir. Hər bir dil ayrılıqda cəmiyyət haqqında bilik, dünyanı görmək və anlamaq üçün vasitədir. Azərbaycan dili də dünyanın qədim və zəngin dillərindəndir. Dilimizin zənginliyi onun qrammatik quruluşunun sabitliyi, mükəmməlliyi və möhkəmliyində, bitib-tükənməyən söz xəzinəsində öz ifadəsini tapır. Ana dilimiz yüzillər boyu pillə-pillə inkişaf etmiş, tarixin müxtəlif dönəmlərində təzyiqlərə və təsirlərə məruz qalsa da, öz müstəqilliyini, sabitliyini qoruyub saxlaya bilib. Dilimiz yaşadığı mürəkkəb zamanların hər bir mərhələsindəki dəyişiklikləri, yenilikləri və ədəbi hadisələri ifadə edə bilmək qüdrətilə yanaşı həm də heyrətamiz mübarizliyi ilə bugünkü nəsillərə çatdıra bilmişdir. Zəngin söz ehtiyatına sahib olan ana dilimizin lüğət tərkibi həm öz daxili imkanları hesabına, həm də bir çox dünya dillərinin leksikasında yaranan və durmadan artan yeni-yeni anlayışlarla, yeniləşən kəlmələr hesabına inkişaf edir. Qloballaşmanın getdiyi zamanda leksikamıza daxil olan yeni sözlər dilimizin söz ehtiyatını daha da zənginləşdirir. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq orfoqrafiya lüğətimiz yeni sözlərlə zənginləşdikcə köhnə sözlər də öz işləkliyini itirərək dilimizdən çıxır. Bu gün yeni nəşr olunan Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində artıq 110 min 563 söz yer almaqdadır. Bu məqamda Türk dünyasının dahisi olan H.Əliyev Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı dediyi sözü xatırlamaq lap yerinə düşər: "Mən bu gün böyük iftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, Azərbaycan dili XX əsrdə böyük inkişaf yolu keçmişdir. İndi baxın bizim dilimiz nə qədər zəngindir, nə qədər məlahətlidir, nə qədər şirindir və bütün fikirləri ifadə etməsi üçün nə qədər söz ehtiyatlarına malikdir. Biz Azərbaycanda Azərbaycan dilinin hakim olmasını, Azərbaycan dilinin getdikcə inkişaf etməsini təmin edəcəyik."
Bəli, ana dilimiz getdikcə zənginləşir, böyük söz ehtiyatına malik olur. Bu yaxınlarda yeni orfoqrafiya lüğətimiz nəşr olundu. Bu lüğət Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2019-cu il 16 aprel tarixli, 174 nömrəli Qərarı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya Normaları”na uyğun tərtib edilib. Məlum olduğu kimi, əvvəlki lüğətlərdə alınma sözlərin yazılışında daha çox ərəb və fars mənşəli sözlər və rus dilindən dilimizə keçən sözlərin yazılışı öz əksini tapırdı. Bu da dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Çünki xalqımız uzun illər ərəb və fars istilalarına məruz qalmışdı. Bundan əlavə 70 il rusların əsarətinə məruz qalan xalqımızın dilinə yeni sözlər rus dilindən və rus dili vasitəsi ilə keçirdi. Artıq müstəqillik illərində dilimiz birbaşa mənbə dillərdən söz alır. Bu sözlər isə daha çox bütün dünyada işlək olan sözlərlə bağlıdır. Biz dünya dillərində ümumişlək olan sözləri lüğətimizə qatmaqla onu daha da zənginləşdiririk. Alınma sözləri lüğətimizə daxil edərkən müəyyən prinsiplər var ki, onlara mütləq əməl etməliyik. Lüğətlər hazırlanarkən əsasən üç prinsip nəzərə alınır: fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti hazırlanarkən fonetik prinsip, əsasən, alınma sözlərə şamil edilir. Digər məsələ isə dildə alınma sözlərin tənzimlənməsi və dilimizin qaydalarına uyğunlaşdırılmasıdır. Bu proses dildə həmişə olub və indi də davam etməkdədir. Həm internet jurnalistikasında, həm də gənclərimiz tərəfindən tez-tez işlədilən və yeni nəşr olunan orfoqrafiya lüğətimizə daxil edilən sözlərin düzgün yazılışının necə olması yəqin ki, gənclərimizə maraqlı olar. Bunu düşünərək bir neçə alınma sözün düzgün yazılışını göstərmək istədim. Dilimizə son illər daxil olan “web-camera”, “wi-fi”, “whatsapp”, “twitter”, “word” və s. sözlərin doğru yazılışını bilmək üçün ilk olaraq ingilis dilindəki "w" hərfinin dilimizdə necə yazılmasına diqqət etmək lazımdır. Son illər əcnəbi dillərdən dilimizə keçən bu cür sözlərin hamısının fonetik prinsipə əsasən yazılaraq leksikamıza əlavə edilib. Məsələn, “feysbuk”, “tvitter”, “sidi”, “sivi”, “vatsap”, “fləş”, “fləşkart”, “pleysteşn”, “vörd”, “vindous”, “fotoşop”, “avroviziya”, “skayp”, “sayt”, “instaqram”, “yutub”, “vayfay” və s.
Dilimizin yeni leksikasını təşkil edən bu alınma sözlər müəyyən ehtiyacın yaranması zərurətindən ədəbi dilə daxil edildi. Yeni texnologiyaların ixtirası ilə insanların həyatında baş verən müxtəlif dəyişikliklər nəticəsində əldə edilən neologizmlərin dilimizə gətirilməsi dilimizi zənginləşdirməklə yanaşı, həm də dünyada baş verən dəyişikliklərlə tanış olaraq sosiallaşmanın əsasını qoyur.
İlahə Allahverdiyeva
Naxçıvan Dövlət Universitetinin
“Jurnalistika" ixtisası üzrə II kurs tələbəsi