Virtual ünsiyyətin növbəti mərhələsi – virtual kainat -Metaverse

Facebook-un qurucusu və baş direktoru Mark Zukerberq Facebook-un adının dəyişdiyini açıqlayıb. Yeni adını “Meta” elan edən Facebook METAVERSE platformasını da təqdim etdi. Beləliklə, “Meta” və “Metaverse” nə deməkdir?

"Virtual kainat" kimi tərcümə oluna bilən “metaverse” istifadəçilərin internetdə mövcud olan bir dünyaya bağlanmasını təmin edir. Facebook, Microsoft, Roblox və Epic kimi şirkətlərin milyardlarla dollarlıq investisiya planları ilə gündəmə gələn metaverse konsepsiyası internetin inkişafının növbəti mərhələsi olaraq görülür. Texnologiyadan pul qazanmağın yeni yollarını axtaran şirkətlər insanların metaverse ilə internet üzərindən daxil ola biləcəyi uydurma bir kainat vəd edir. Virtual reallıq texnologiyasının təkmilləşdirilmiş bir versiyası olaraq görülən metaverse uydurma bir kainat olaraq da təsvir edilir.

Texnologiya sayəsində həyatımız günü-gündən fərqli olur. 20-30 il əvvəl ağıla gəlməyən texnologiyalar indi gündəlik həyatımızın adi bir hissəsinə çevrilib. Smartfonlar, yüksək sürətli internet, sosial media və bir çox başqa elementlər həyatımızın böyük bir hissəsini əhatə edir. Son zamanlar bunlar arasında olduğu düşünülən bir konsept gündəmə gəlir: Metaverse. 

Son dövrün ən məşhur mövzularından biri olan metaverse, sanki uzun müddətdir həyatımızda yer alır. Öz-özünə bir texnologiya olaraq ortaya çıxmaqdansa, onu mövcud texnologiyalarla yaradılmış yeni dünya adlandırmaq yanlış olmaz.

Əvvəllər uydurma hekayələrdə rast gəlinən metaverse bu günlərdə reallığa yaxınlaşır. Son zamanlar Facebook ilə gündəmə gələn metaverse anlayışı nədir?

Metaverse nədir?

“Metaverse” sözü “meta” (ondan kənar deməkdir) və “kainat” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Metaverse insanların alış-veriş edə, xidmətlərə abunə ola, həmkarları ilə əməkdaşlıq edə, oyun oynaya və hətta ətrafdakı mənzərəni öz şəxsi zövqlərinə və ehtiyaclarına uyğunlaşdıra biləcəyi ortaq 3D virtual mühit təklif edir. Metaverse insanlara rəqəmsal dünyaya girməyə imkan verir. Məsələn, istifadəçilər holoqram şəklində özlərini başqa yerə proyeksiya edə bilərlər. Metaversenin sadəcə baxmaq əvəzinə daxil ola biləcəyi təcəssüm edilmiş bir internet kimi təsəvvür edilə biləcəyi ifadə edilir.

Qeyd edilir ki, reallığa əsaslanacaq metaverse əvvəlcədən yaradılmış virtual aləmlərdəki karikatura avatarlarından fərqli olaraq, istifadəçilərə öz real fiziki mühitlərini rəqəmsallaşdıraraq, real insan obrazları ilə bir-biri ilə ünsiyyət qurmağa imkan verəcək.

Məlumdur ki, metaverse konsepsiyası The Matrix, Pokemon Go, Minority Report, Ralph Breaks The Internet, Black Mirror kimi çoxsaylı film və video oyunlarında təsvir edilibdir. Metaverse bir çox rəqəmsal platforma və alətlərin birləşməsindən yaranan kainat və ya mühit adlandırıla bilər. Bu platforma və alətlərə sosial media, əlavə reallıq, virtual reallıq, kriptovalyutalar və oxşar elementlər daxildir.

Bildiyiniz kimi, reallıq anlayışı bu gün çox fərqli bir ölçü qazanmağa doğru gedir. Virtual reallıq vasitələri sayəsində real dünyadan kənar tamamilə yeni bir kainat artıq istifadəçilərə təqdim olunur. Bu kainat hələlik bir oyun və ya video ilə məhdudlaşsa da, bu mövzunun gələcəkdə çox fərqli nöqtələrə gələcəyi proqnozlaşdırılır.

Artırılmış reallıq  (AR) rəqəmsal dünya ilə real dünya arasında körpü rolunu oynayır. Artırılmış reallıq alətləri sayəsində biz real dünyanı tamamilə fərqli bucaqdan görə bilir və ətrafımızla müxtəlif yollarla qarşılıqlı əlaqədə oluruq. Üstəlik, biz bunu tam rəqəmsal mühitdə deyil, həm virtual, həm də real dünyada yaşaya bilərik. Metaverse isə reallıq və dünya anlayışını tamamilə yenidən yazacaq bir anlayışdır. Virtual reallıq (VR-Virtual Reality) və artırılmış reallıq (AR-Augmented Reality) vasitələrini birləşdirərək istifadəçilər və bəşəriyyət üçün tamamilə yeni bir kainat yaratmaq ideyası olan Metaverse reallıq qavrayışımızı tamamilə dəyişdirə bilər.

Digər tərəfdən, kömək etmək üçün digər vasitələrdən də bəhs etdik. Biz dedik ki, bunlara sosial media, kriptovalyutalar, NFTlər kimi elementlər daxildir. Bəs bütün bunlar nə deməkdir? Metaverse insanlar üçün yeni bir dünya olacaqmı? Bu suallara cavab verməzdən əvvəl metaversenin tarixinə qısaca nəzər salaq. Əslində metaverse anlayışı çox köhnə deyil. Amma bir az köhnədir desək, yanılmarıq. Çünki metaverse 1992-ci ildə, texnologiya inqilabından əvvəl elmi fantastika romanı ilə ortaya çıxır. Metaverse Neal Stephensonun “Qar qəzası” kitabında istifadə olunan terminlərdən biridir. Üstəlik, bu kitabdakı tərif gələcəkdə ortaya çıxması gözlənilən metaversenin tərifinə tamamilə bənzəyir. Bu kitabda Stephenson metaverse konsepsiyasını real insanların avatarlarının yaşadığı 3D virtual dünya kimi müəyyən edir.

Virtual reallıq və artırılmış reallıq anlayışlarının danışılmadığı bir vaxtda belə ətraflı proqnoz vermək kifayət qədər təsir edicidir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Snow Crash-dən əvvəl də metaverse-bənzər dünyalar xatırlanır. Lakin onların heç biri Stephenson qədər yaddaqalan deyil.

Daha sonra Ernest Klaynın yazdığı “Ready Player One” kitabı ilə metaverse anlayışı yenidən gündəmə gəlir. Bunun ən mühüm səbəblərindən biri Stiven Spilberqin kitab əsasında çəkdiyi eyniadlı filmidir. OASIS adlı bu metaverse, insanların gündəlik həyatlarını keçirdikləri və real dünyanın depressiyasından xilas olduqları bir “vaha” olaraq təyin olunur.

Bundan əlavə, populyar mədəniyyətdə metaverse kimi formalaşmaları görmək mümkündür. Xüsusilə Black Mirror kimi gələcək texnologiyaların işləndiyi seriyalarda metaverse kimi strukturları görmək təəccüblü deyil.

Tarixi çox da qədim olmayan bu anlayışın ümumi tərifi hələ də irəli sürülməyib. Bununla belə, qəbul edilmiş iki tərif var. Onlardan biri Facebook-un tərifidir ki, bu da metaverse anlayışını çox danışır. Digəri, Metaverse Primer müəllifi Metyu Balın verdiyi tərifdir. O, metaverse nədir sualına belə cavab verir:

Metaverse şəxsiyyət, obyektlər, tarix, ödənişlər və hüquqların davamlılığını dəstəkləyən üçölçülü, real vaxt rejimində göstərilən dünyalar və simulyasiyaların geniş şəbəkəsidir. Bundan əlavə, bu şəbəkə mövcudluq hissi olan şəxslərlə eyni vaxtda qeyri-məhdud sayda insan tərəfindən yaşana bilər.

Tərifdə gördüyünüz kimi, Metyu Ball metaversenin çox əhatəli tərifini verir. O, kriptovalyutaları, şəxsiyyətləri, hüquqlar və real vaxt emalını vurğulayır. Eyni zamanda qeyri-məhdud sayda insanın yaşaya biləcəyi bir kainatdan da bəhs edir. Facebook-un metaversenin nə olduğuna cavabı budur:

Metaverse sizinlə eyni fiziki məkanda olmayan insanlarla yarada və araşdıra biləcəyiniz bir sıra qum qutularıdır. Facebook-un tərifinin daha sadə olduğunu görmək mümkündür. Hələ təfərrüatlı şəkildə izah etmək üçün bir addım atmayan Facebook, metaverse layihəsi üzərində çox çalışdığı görünür. Hələlik metaversenin qəti tərifi olmasa da, bir çox insanın ümumi düşüncələri var. Metaverse nədir sualının cavabına daxil edilə bilən bəzi elementlər aşağıdakı kimi ifadə edilir:

• Real vaxt və 3D kompüter qrafikası və fərdiləşdirilmiş avatarlar dünyası,
• Xarici dünya ilə əlaqəli iqtisadi sistem,
• Xüsusilə virtual reallıq və artırılmış reallıq cihazları ilə uyğun dizayn,
• Rəqəmsal mühitdə şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı əlaqə.

Hesablamalarda bundan daha çox olsa da, ən diqqət çəkən və ümumi mövzuları bu şəkildə ümumiləşdirmək olar. 
Metaversenin tarixinə və tərifinə baxdıq. Beləliklə, metaverse bizə gələcək haqqında nə deyir?

Gələcək və Metaverse

Bu yaxınlarda metaverse anlayışının gündəmə gəlməsində Facebook-un böyük rolu olduğunu qeyd etmişdik. Dünyaca məşhur texnologiya nəhənginin adını dəyişərək metaverse ilə uyğun rebrendinq prosesinə girəcəyi bildirilir.

Mark Zukerberq metaversenin gələcəyi ilə bağlı ən iddialı insanlardan biridir. Facebook-un CEO-su Zukerberq artırılmış reallıq eynəklərinin telefonlar kimi adi olacağını bildirir. Bu, metaverse texnologiyasının yolunu açacaq bir inkişaf olacaq.
Önümüzdəki dövrdə demək olar ki, bütün həyatımızın metaversedə keçəcəyi də proqnozlar arasındadır. O qədər ki, internetin təcəssüm olunmuş və daha konkret versiya olacağını düşünənlər var. Bu insanlardan biri də Mark Zukerberqdir.
Facebook Metaverseyə doğru səyahət

Facebook-un genişlənmiş reallıq və virtual reallıqdakı işi əslində çox da yeni deyil. 2014-cü ildən Oculus-a sahib olan Facebook bu gün virtual reallıq texnologiyasının ən böyük istehsalçılarından biridir. Bu kontekstdə istifadəçilərə müxtəlif həllər təklif edir. Ən yeni həllərdən biri Horizon Workrooms-dur. Oculus Quest 2 üçün hazırlanmış Horizon Workrooms uzaqdan görüş anlayışına yeni ölçü əlavə edir. Bu tətbiq sayəsində VR texnologiyası və iş həyatı bir araya gəlir. VR qulaqlıqları sayəsində istifadəçilər istədikləri ərazidə görüşlərdə görüşə və dostları ilə bir araya gələ bilərlər.

Hal-hazırda beta mərhələsində olmasına və həqiqi insan üzlərinin ötürülməsində irəliləyiş əldə etməməsinə baxmayaraq, Horizon Workrooms metaversenin bəşəriyyətə nə gətirəcəyini açıqlayır. Görünür, bu və buna bənzər bir çox tətbiqlər gələcəkdə gündəlik həyatımızın bir hissəsinə çevriləcək.

Mark Zukerberqin açıqlamaları da bunu təsdiqləyir. Xüsusilə, Facebook-un gələcəyi ilə bağlı ifadə etdiklərini, qarşıdakı dövr üçün metaverse konsepsiyasının nə qədər əhəmiyyətli olduğunu ifadə edir. Zukerberq yaxın illərdə Facebook-un sosial media şirkəti deyil, “metaverse şirkət” kimi tanınmasını istədiyini bildirir.

Metaverse və Blockchain

Bu mövzuda başqa bir şərh də metaversenin fərqli “dünyalardan” ibarət olacağıdır. Beləliklə, hər kəsin istədiyi sahədə özünü rahat ifadə edə bildiyi vurğulanır. Üstəlik, bu dünyaların bir-birinə bağlı olacağı bildirilir. Burada gündəmə gələn anlayış blokçeyn, kriptovalyutalar və NFT-dir. Blockchain texnologiyası hazırda dünyanın ən etibarlı yoxlama və saxlama üsullarından biridir. Bu üsulla istehsal olunan kriptovalyutalar günü-gündən adi hala çevrilir. Bu kriptovalyutalarla alınan NFT-lər tamamilə yeni bir konsepsiya olsa da, bəşəriyyət asanlıqla uyğunlaşır.

Gündəlik həyatda Metaverse nədir?

VR və AR texnologiyalarının artıq kifayət qədər geniş yayıldığını nəzərə alsaq, metaverse haqqında proqnoz vermək çox asan olardı. Metaversenin gündəlik həyatda əks olunması ilə bağlı proqnozlar onun sosial həyat və ünsiyyət üçün yeniliklər gətirəcəyidir.

Ötən dövrdə dünyanı təsir altına alan pandemiya üzbəüz qarşılıqlı əlaqənin minimuma enməsinə səbəb olub. Bu vəziyyət bəzi insanları sevindirsə də, uzun müddətli tənhalığın psixi sağlamlıq üçün çox təhlükəli olduğu məlumdur. Sosial media, video çat proqramları və s. Biz bilirik ki, sosiallıq ehtiyacı müəyyən qədər alətlər vasitəsilə ödənilir. Ancaq metaversedə bunlardan daha çox olacağı görünür.

Hazırda istifadə etdiyimiz alətlər mətn vasitəsilə və ya kamera və mikrofon vasitəsilə ünsiyyətə imkan verir. Bununla belə, metaverse tamamilə yeni bir ünsiyyət üsulu kimi ortaya çıxır. Bu, insanların bir-biri ilə üz-üzə gəldiyi və özlərini eyni otaqda hiss etdikləri yeni bir üsuldur.

Bu kontekstdə gündəlik həyatımıza necə təsir edəcəyi ilə bağlı bir neçə proqnoz vermək olar. Diqqəti çəkən ilk şey, evdən işləmə sürətinin metaverse ilə əhəmiyyətli dərəcədə artacağıdır. Həmçinin qalereyalar, muzeylər, alış-veriş, konsertlər və s. üçün istifadə edilə bilər. Metaverse ilə bir çox elementin baş verə biləcəyi təxmin edilir.

Bundan əlavə, metaverse bizim sənətə baxış tərzimizi də dəyişəcək. Bu dəyişikliyin öncüsü olan NFT metaverse ilə yenidən gündəmdə görünür. Metaversedə baş tutacaq kinoteatrlar, teatr tamaşaları, virtual muzeylər, canlı tamaşalar və bir çox başqa elementlər sənətdə inqilabın yolda olduğunu göstərir. Üstəlik, təkcə sərgiləmək deyil, həm də sənət istehsal etmək metaverse ilə tamamilə fərqli bir nöqtəyə çata bilər.

Oyunlar və Metaverse

Ready Player One filminə baxmısınızsa, metaverse üçün konsept oyunlarının nə qədər zəruri olduğunu görmüsünüz. Xüsusilə populyar mədəniyyət elementlərinin metaverse strukturunda bir kainat üçün əvəzolunmaz elementlər arasında olduğunu söyləmək səhv olmaz.

Fortnite-in sahibi Epic Games gələcəkdə baş verəcək metaverse inkişafları ilə bağlı addımlar atan şirkətlər arasındadır. Uzunmüddətli metaverseyə sərmayə qoyan Epic Games bu texnologiyanın inkişafı üçün 1 milyard dollar büdcə ayırır.

Bu gün VR texnologiyalarının oyunlar üçün yeni qapı olduğunu görmək çətin deyil. Bir çox VR oyun tərtibatçısı bu günə qədər oynanılan kompüter oyunlarına fərqli bir ölçü əlavə edir. Oyunçuların daha sərbəst və daha interaktiv təcrübəyə sahib olmasına imkan verən VR texnologiyası metaversenin yalnız bir hissəsi olacaq. Metaversedə yer alacaq oyun dünyası VR texnologiyalarından daha çoxunu ehtiva edəcək. Bundan məqsəd yox, alət kimi istifadə edəcəyini söyləmək olar. Artıq nümunələri görmək mümkündür. Fortnite-nin ötən dövrdəki konsert hadisələri metaversedə reallaşacaq elementlərdən biri olaraq ifadə edilir.

Metaversedə baş tutacaq oyunlar təkcə oynanılmayacaq. Metaverse dünyaları arasında baş tutacaq bir oyunda; sosial həyatlarını yaşaya, konsertlərə gedə, dostlarla görüşə və daha çox şey edə biləcəklər. Fortnite qeyd etməyə dəyər yeganə oyun deyil. Eyni zamanda Roblox metaverse üçün çox vacib ipuçlarını da verir. Fərqli avatarlar, müxtəlif oyunlar və boş yerin tanınması metaversenin mini simulyasiyası kimi görünür. Qısacası Roblox-da metaverse ilə həyatımıza girəcək yeni növ sosiallığın ilk addımlarını görmək mümkündür.

Metaverse real olacaqmı?

Metaverse haqqında çox şey bildikdən sonra ağlınızda sual onun nə vaxt ortaya çıxacağıdır. Ancaq bunun xaricində başqa bir sual var: Metaverse real olacaqmı? Cavablardan biri odur ki, artıq ortaya çıxmağa başlayıb.

Yuxarıda sadaladığımız nümunələrin demək olar ki, hamısı istifadəçilərə artıq görünən metaverse nümunələridir. Horizon Workrooms, Fortnite konsertləri, bütün Roblox-a bənzər sınaqlar metaversenin inkişafının başladığını göstərir. Ancaq daha əhəmiyyətli bir problem metaversenin yayılması və bu texnologiyaya çatmaq üçün alətlərdir. VR və AR alətləri bu gün mövcud olsa da, demək lazımdır ki, bu, hər kəsin əlində olan bir texnologiya deyil. Bu insanların əli çatsa belə, metaverse üçün lazım olan yüksək texnologiyaları inkişaf etdirmək hələlik asan deyil.

Davamlı olaraq yüksək görüntü keyfiyyəti və internet üzərindən qarşılıqlı əlaqədə ola biləcək bir kainatı ötürmək üçün böyük güc tələb olunacaq. Xüsusilə internet sürəti aşağı olan ölkələrin bu halda metaverseyə çata bilməyəcəyini söyləyə bilərik. 

Sevinc Paşayeva 
Naxçıvan Dövlət Universiteti
İnformatika kafedrasının baş müəllimi