Əski türk mərasimi düşüncəsi ilə bağli olan yallılar

Yallılar ətrafdakı insanlara gözəl əhval-ruhiyyə aşılayan böyük dəyər daşıyıcılarıdır. Ümumiyyətlə, rəqslər qədimdən müxtəlif məqsədlərlə icra olunub. Bəzi rəqslərin isə müxtəlif ayin və rituallara məxsus  qalıqları daşıdığının şahidi oluruq. Alovu qorumaq, yeli  çağırmaq və küləyi yatırtmaq məqsədilə icra olunan inanclarla zəngin olan bəzi Yallı növləri bu baxımdan diqqəti çəkməkdədir.Bunlardan bir neçəsinin necə icra olunduğuna diqqət edək: “meydanda çuxur qazılır, üstü örtülür. Çuxurun sağından və solundan, yerin altından bəzi yerlər müəyyən olunur, lağımlar atılır.  Çuxurda beş ocaq qalanır. Sağda və solda, hər tərəfdə 10 nəfər olmaq şərti ilə Yallı gedilir. Yallı qrupunun üzvləri əllərində taxtadan düzəldilmiş yelpiklə lağımların yanından keçərkən əllərindəki yelpiklə qalanmış ocaqdan qalxan alovu yelləyirlər. bir dəfə sağdan, bir dəfə soldan. Sağ tərəfdəkilər atəşi yelpiklə yellərkən, soldakılar pantomim hərəkətlərlə rəqiblərinə işarə edərək oxuyurlar:

Odu at, odu tut,

Odu tut, odu at.

Sol tərəfdəkilər alovu yelpiklə yelləyərkən, sağ tərəfdəkilər Yallı gedərək oxuyurlar:

Odu sal, odu al,

Odu al, atəşi sal.

Yağışlı, soyuq, fırtınalı havalarda belə qruplar tez-tez yer dəyişdirir, atəşi alovlandırır, atəşin sönməsinə izin vermir və atəşi qoruyurlar.Ocağın çevrəsində rəqslər uzun müddət fasiləsiz davam edər. Göründüyü kimi, burada rəqs özəllikləri ilə yanaşı, oyun ünsürləri də özünə yer alıb. Oyun ünsürlərinin vəhdətindən yaranan bu yallıda yerə, göyə, atəşə, suya, küləyə, günəşə xitabən çağırışlar qədim türk mədəniyyəti ilə bağlı olan yallının daha erkən dönəmlərə aid olmasını dəqiqləşdirir.

Naxçıvan ərazisində icra olunan yallılar müxtəlif adlarla bilinir və onların hər birinin adı hər hansı olmuş hadisə, rəvayət və əfsanələrlərlə əlaqəlidir. Məsələn, Naxçıvanda icra olunan “Üçpəncə”, “Turacı” və s. bunun  kimi yallıların adları bəzi əfsanə və rəvayətlərdən götürülmüşdür. “Üçpəncə” yallısının meydana gəldiyi rəvayətə diqqət edək: “Rəvayətə görə, qədim zamanlarda bir kəndli meşədə odun yığarkən bir ayının  pəncəsinin üç barmağı üzərində gəzdiyini görür. Ayının pəncəsinin dördüncü barmağı  yaralı olduğu üçün ayağını qaldıraraq hərəkət etməyə başlayır. Bu hərəkət rəqsi xatırladır. Kəndli gördüyü hərəkətlərin təsiri ilə “Üçpəncə” yallısını “kəşf edir”. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonu və onun ətrafındakı kəndlərdə “Üçpəncə” yallısı icra olunmaqdadır. Yaşlı nəslin nümayəndələrinin icra etdikləri bu rəqs iki tərzdə: ağır və sürətli tərzdə icra olunur.

Onu da qeyd etməliyik ki, Naxçıvanda yallılar el şənlikləri ilə yanaşı müxtəlif mərasimlərdə də icra olunur. Novruz bayramı zamanı Naxçıvanın Ordubad rayonunda  “Xanbəzəmə” mərasimi təşkil olunur. “Xanbəzəmə” mərasimində Yallı rəqsinin icrası mütləqdir. Bu mərasimdə müxtəlif yallı növləri icra olunur, onlarda biri də yaşlı nəslin “İlanvarı” adlandırdığı yallı növüdür.   Ordubadda icra olunan “İlanvarı” yallısında bəzi oyun elemenləri görünməkdədir. Oyundakı bu xüsusiyyətlərə diqqət edək: “Yeddi-səkkiz gəncdən ibarət iki sıra düzəldilir. Hər sıradakı insanlar qollarını bir-birinin çiyinlərinə keçirərək yallıya başlayırlar. Hər qrupun başında yallıbaşı durur. O, əlində çubuq saxlayaraq oyun zamanı sırasını pozanları cəzalandırır. Bu çubuğa “vən” deyilir. (Vən – qabığı ağ, sərt meşə ağacıdır). Beləcə, oyun başlanır. 1-ci yallı qrupu əyilərək, 2-ci yallı qrupunun hər bir üzvünü ilə digər üzvünü arasından keçməyə çalışır. Keçərkən qrup üzvlərinin cibinə əl ataraq pul, telefon və ya cibdə olan hər hansı bir əşyanı götürməyə çalışırlar. Sonda “oğurlanan” əşyalar ortaya qoyulur. Kimin daha bahalı əşya götürdüyü müəyyən olunur. Əşyanı götürən əşya sahibindən “Qənimo” yallısını təkbaşına icra etməyi tələb edir. Yallını icra etdiyi təqdirdə əşya sahibinə qaytarılır, əks halda əşya ərazidə yaşayan kasıb və ehtiyacı olan kimsəyə bağışlanır. Bunlar ətrafda oyunu seyr edən tamaşaçıların gözü qarşısında icra olunur. Onu da qeyd edək ki, bu yallı kişilər tərəfindən icra olunur.   Qadınlar isə oyunu müşahidə edərək nəticənin necə olacağını izləyər, hansı yallı qrupunun qələbə çalacağını öz aralarında müzakirə edərlər. Digər yallıya diqqət etsək görərik ki, buyallı növü də oyun ünsürləri ilə cilalanıb. Bu oyunda da yenə 7-8 nəfərlik 2 qrup təşkil olunur. Qruplar bir-birilə pantomim hərəkətlərlə deyişirlər. Birinci qrupun 1-ci oyunçusu cibindən dəsmal çıxarır. Mütləq o biri qrupdan da qarşılıq olaraq dəsmal göstərilməlidir. 2-ci oyunçu, məsələn, cibindən telefon çıxararsa, o biri qrup da telefon  çıxararaq qarşılıq verməlidir. Beləcə, oyuna müxtəlif əşyalar əlavə edilərək davam edilir. Nəticədə, cibindən qarşılıq əşya çıxarmayan qrup məğlub sayılır.

 Bu yallının hərəkətlərinə, əyilib əl-ələ tutaraq rəqs etmə növünə Türkiyə Cümhuriyyətinin Kars vilayətində icra olunan “Toyuqbarı” adlı yallıda rast gəlinir. Həm də yallıda bu hərəkətlərə, yəni qrupun əyilərək o biri qrup üzvlərinin arasından keçməsi Şumer gil lövhələr üzərinə də həkk edilmişdir. Tarixi m.ö.3000 ilə dayanan şəkil  Nineviyada tapılmışdır. Bu şəkildə gördüyümüz kimi halay rəqsinin eyni hərəkətlərini müasir dövrümüzdə Qars vəQars ətrafında icra edilən Timur ağa halay rəqsinin hərəkətləri ilə eyni olduğunu görürük.

Qədim  türklərin yallıları haqqında Türkiyənin tarixçı-etnoqrafı Kazım Mirşam və  müasir dövrümüzdə fəaliyyət göstərən etnoqraf  Haluk Tarcan geniş bilgilər veriblər.

Bu gün Azərbaycanda, Lənkəranda, Biləsuvarda şahsevənlərin icra etmiş olduğu yallılar var. Naxçıvanın Ordubad rayonunun Kələki kəndinin adı ilə bağlı olan  “11 Kələki yallısı” kimi məlum olan yallılar Savə aşıqları tərəfindən icra olunur. M.H.Vəliyev söyləyir ki, şahsevənlər oğuzların Ayrım tayfalarıdır. Bəzi mənbələrdə şahsevənlərin Səfəvilər dövründən olduqları söylənilir. Naxçıvan ərazisində Şahbuz rayonunun Qışlaq kəndində, Ordubad rayonunun  Ağrı kəndində bu tayfanın yaşadığı haqqında məlumat var. 1590-cı ilin məlumatına əsasən, İrəvan əyalətinin icmal dəftəri kitabında bu tayfanın həmin kəndlərdə yaşadığı göstərilir. 

Yallının etimologiyası haqqında  elmi ədəbiyyatda müxtəlif mülahizələr vardır. Mirəli Seyidova görə yallı-al uca, qadir, qüdrətli sözündən ya­­ranmışdır. “Qırmızı”, “alqırmızı”, “al” sözü Azərbaycan dilində alov, od-alov tərkibində qalmışdır. Alimə görə bu sözün ilkin va­riantı “yal” olub. Yallı sözünün də əsası yal+od, yal+lı alov+lu, od+lu, günəş+li deməkdir. Ehtimal ki, qədim Azər­bay­canlılar odun, alovun şərəfinə həmin rəqsdən istifadə ediblər.

Belə ehtimal etmək olar ki, məşəl ətrafında dövrə vuran insanların mərasim prosesinə kökləndiyi məqamlarda Yallı mey­dana gəlib. Başqa bir izaha görə alov ətrafında dövrə vurub əl-qol hərəkətləri edən, ekstaz vəziyyətə gəlmiş in­san­lar qırıq-qırıq səsləri tələffüz edirdilər. Həmin səslər get-gedə he­calara, sonradan da sözlərə çevrildi. Yallı sözünün də məhz be­lə mey­dana gəldiyini güman edirik. Məsələn, yal, yal-la, yol-lu, yel-li. Bu fikir professor Füzuli Bayata məxsusdur.

Füzuli Bayat əlavə olaraq  söyləyir ki, ilk formasının alay və ya allı (buradan da halay və/vəya yal­lı) olduğu bilinən bu oyununun ən qədim qayaüstü təs­vi­ri­nə Qobustanda rast gəlirik. Altayda, Baykal gölündə mərasim oyun­­larını əks etdirən təsvirlər də çox güman ki, halay və ya yallı oyunu ilə bağlıdır. Çünki bu təsvirlərdəki oynayanların dü­­zülüşü, əl-ələ vəya qol-qola oynamaları, yarım dairə şək­lin­də durmaları onu halayla, yallı ilə əlaqələndirməyə əsas verir. An­caq qeyd olunmalıdır ki, alay həm də türk ordu struk­tu­run­da döyüşçü dəstəsinə verilən addır. Kişilərin oynadığı halay da türklərin savaş sənətini, döyüş taktikasını əks etdirir. Burada oyunun şeirlə, fəlsəfəylə, mərasimlərlə, xalq təbabətiylə və nə­ha­yət, hərb sənəti ilə bağlılığına da toxunmaq lazımdır. Bu da türk­lərin hərb sənətinə də oyun kimi baxdıqlarını göstərir. Ona görə də dəstə ilə oynanan oyuna Azərbaycanda, xüsusən də Cə­nub bölgəsində çoxluq mənasına gələn “halay” deyirlər. Yu­­xarıda da deyildiyi kimi bir halay adam, bir halay qız çox­lu adam, çoxlu qız mənasında işlədilir. O halda ha­la­yın-yal­lının fəlsəfəsində türklərin musiqili, rəqsli döyüş məş­qi­­­ni əks  etdirən ayin- oyun olduğunu qəbul etməmiz  la­zımdır. Belə ki, yal­nız kişilərin oynadığı cəngi rəqsi, əsasən ki­şilərin oynadığı çov­qan, gökbörü, cirit oyunları da əslində bir savaş, savaşa hazır olma oyunudur. Qo­bus­tan­da­kı qaval daşı da mah­nı­lı rəqsin oynanıl­ması üçün nəzərdə tutulub. Halayın məz­mununun dəyiş­məsinə baxmayaraq quruluşunda qədimlik qorunub. Belə ki, halayda xorla mah­­nı oxumaq, rəqs et­mək və ritmi əl çalmaq­la və yır­ğalan­maq­­la  tutmaq hələ də qalmaqdadır.

Bir çox növü müxtəlif inanc və etiqadlarla bağlı olan yallılar müasir dövrümüzdə ritmik rəqs sistemini zənginləşdirən oyun elementləri ilə əhatələnərək rəqs ifaçılığında yaşayır. Bu kütləvi rəqslər  bir tərəfdən də qədim türklərin mərasim oyunları olub və  bu oyunlar  müxtəlif dövrlərdə fərqli adlarla  adlanıb və daha çox  məlum olanı, təbii ki, kökləri eradan əvvəlki dövrlərə qədər gedib-çıxan Yallıdır.. .

Aytən Cəfərova

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı