Məmmədəli Sidqi erməni məkrini necə ifşa edirdi? - FOTOLAR
Görkəmli maarifçi ədib Məhəmməd Tağı Sidqinin oğlu olan Məmmədəli Sidqinin (1888-1956) zəngin, çoxşaxəli yaradıcılığının mühüm bir sahəsi də jurnalistika və publisistika ilə bağlıdır. O, 1920-ci ilə qədər “Həyat”, “İrşad”, “Molla Nəsrəddin”, “İqbal”, “Yeni irşad”, “Bəsirət”, “Yeni iqbal”, “Tazə xəbər”, “Sədayi-həqq”, “Sədayi-vətən”, “Həqiqət”, “Babayi-Əmir”, “Azərbaycan”, “Şeypur”, “Zənbur” kimi mətbuat orqanlarında aktual mövzularda yazdığı çoxsaylı məqalə və felyetonlarını müxtəlif imzalarla (Zadə, Rizə, Əfi, Bekar, Qəmiş, Bir naxoş, Şeypur, Kabla Kövsər, Kəzbi, Kərtənkələ və s.) oxuculara çatdırmış, sovet dövründə də mətbuat sahəsində çalışmışdır. M. Ə. Sidqi “Şeypur” jurnalının səhifələrində də bir çox məqalə və felyetonlar dərc etdirmişdir.
”Şeypur” jurnalının cəmi 14 sayı çıxıb, ilk nömrə 5 oktyabr 1918-ci ildə, sonuncu isə 18 yanvar 1919-cu ildə işıq üzü görüb. Jurnal Bakıda elektrik “Turan” mətbəəsində nəşr olunurdu. Jurnalın redaktoru Məmmədəli Sidqi, naşiri isə şair-publisist Səməd Mənsur idi. “Şeypur”un səhifələrində Məmmədəli Sidqi, Səməd Mənsur, Salman Mümtaz, Cəfər Cabbarlı, Əliabbas Müznib, Əmin Abid, Məmmədəli Nasir və digər tanınmış qələm sahiblərinin ideya-bədii mükəmməlliyə malik yazıları mühüm yer tuturdu.
İctimai-siyasi hadisə və proseslərə aydın mövqedən münasibət bildirən jurnal Vətən və xalq taleyi üçün xüsusi önəm daşıyan məsələlərə həssaslıqla yanaşır, milli mənafelərin ardıcıl müdafiəçisi kimi çıxış edir, bu yolda heç nədən çəkinmirdi. Xüsusən Azərbaycanın yenidən işğalına can atan rus bolşevizminin əsl mahiyyəti, onlara və digər havadarlarına arxalanan ermənilərin fitnəkar əməlləri, əsassız torpaq iddiaları, 1918-ci ilin martında soydaşlarımıza qarşı törətdikləri qanlı qırğınlar “Şeypur”un səhifələrində tutarlı faktlar və əhatəli təhlillər vasitəsilə öz ifadəsini tapıb. Bu baxımdan Məmmədəli Sidqinin jurnalda “Şeypur” imzası ilə dərc etdirdiyi məqalə və felyetonlar da diqqəti çəkir.
“Şeypur”un ilk sayında onun “Altı ay” məqaləsi verilib. Bu məqalə jurnalın əsas məramnaməsi, proqram sənədi də sayıla bilər. Burada həftəlik jurnalın əsas hədəfləri, başlıca qayəsi öz ifadəsini tapıb. Müəllif əsas diqqəti ermənilərin xalqımıza qarşı törətdiyi 1918-ci ilin qanlı mart qırğınından ötən altı aya yönəldərək həmvətənlərimizin yaşadıqları ağrılı-acılı günləri xatırladır, onları olub keçənlərdən nəticə çıxarmağa çağırırdı.
Jurnalın 26 oktyabr 1918-ci il tarixli 4-cü sayında M. Sidqinin “Tiflis duması” adlı məqaləsi verilib. Bu məqalədə “sosialist dərisi örtmüş daşnakların” mart hadisələri haqqında uydurmalar yayması, müəyyən dairələrin, xüsusən sol eserlərin də onlara dəstək verməsi ürək ağrısı ilə dilə gətirilir: “Tiflis dumasında sosialist dərisi örtmüş olan daşnaq kirvələrimizin Bakı hadisatı haqqında nə məzmunda məruzə verdiklərini Bakı qəzetlərində oxuduq...Tiflis dumasında kamali-vüqar ilə əyləşən “Levi eser”lər, yəni sol sosialistlər də...daşnaqsaqan firqəsi nümayəndəsi mərsiyə dedikdə payi-minbər oxuyurmuşlar. Bu biçarələr sosialist olduqlarından öz məsləkləri mövcibincə belə də olmalıdırlar”. M. Ə. Sidqi bolşeviklərin erməniləri dəstəklədiyini, azərbaycanlılara münasibətdə ayrı-seçkilik etdiyini, həmvətənlərimizin əksinqilabçı adıyla qırdırıldığını da nəzərə çatdırırdı: “Qafqaz islam əhalisi hamısı “kontre-volyusioner”, yəni əksinqilabçı olduqlarına görə onların qətli vacibdir. Lakin kirvələr əsl həqiqi sosialist, yəni cibgir olduqlarından onlar lazımlı adamlardırlar...”. Müəllif əsl vətəndaş yanğısı ilə belə bir haqlı sual verirdi: “Amma bircə burası var ki, bilmirəm, bu “rəhmli ağalar” bir neçə ildə bütün Qafqaziyada müsəlman qanı çay kimi axanda harada idilər?”
M. Ə. Sidqi jurnalın 16 noyabr 1918-ci ildə çıxmış 6-cı sayındakı “Nə istəyirlər?” adlı məqaləsində də erməni fitnəkarlığına toxunub. Müəllif Qafqazda əsassız torpaq iddiaları irəli sürən, bu məqsədlə hər cür böhtana, şantaja əl atan bədnam ermənilərin mənfur xislətinə diqqət yetirərək yazırdı: “Erməni kirvələrin qədimdən bəri bir adətləri vardır ki, bir şey olan kimi elə bağırardılar ki, səsləri birbaş Yevropaya gedərdi. Yevropanın başı qarışıq olduğuna görə indi də Ermənistanın Tiflisdə olan vəkili Camaliyan əlini qulağının dibinə qoyub Kiyev komissarına qışqırır ki; -Adə, ay dığa! Qoyma, Gürcüstanda olan erməni qaçqınları soyuqdan, aclıqdan qırıldı.
Qəzetlərin verdiyi xəbərlərə görə, Camaliyanın səsindən Tiflis yaxınlığında olan bir körpü bir balaca şikəst olmuşdur. Bundan əlavə, Tiflisdə çıxan erməni qəzetləri bütün Qafqaziyanın Ermənistana verilməsindən ötrü müharibə edib, qırılan ermənilərin tələf olmasından şikayət edib... uzun-uzun məqalələr yazmaqdadırlar”.
Budur erməni xisləti! M. Sidqi təkzibolunmaz faktlarla göstərirdi ki, ermənilər özləri qırğınlar, vəhşiliklər törədir, əsassız iddialar qaldırır, sonra isə başqalarını borclu çıxarırlar: “O gün Gəncədən iki teleqraf gəlib ki, erməni saldatları Göyçə sərhəddini keçib müsəlmanlara hücum etmişdilər. Altmış min müsəlmanın irzü-namusu, həyatı, malı və mülkü təhdid edilir. İndi Tiflisdə olan Camaliyana və erməni qəzetlərinə deyəsən ki, balam, bu, nə əhvalatdır? Özlərini eşitməməzliyə vurub deyəcəklər ki, qoymayın, erməni milləti qırıldı, qurtardı. Bu işlərdən belə görünür ki, ermənilər Ermənistana qənaət etməyib, Rey havasına düşmüşdürlər. Xülasə, erməni kirvələr çox ərköyün bəslənmişlər. Onlar deyir ki, biz hər nə eləsək, siz danışmayın. Ancaq siz bir balaca əl tərpətsəniz, qiyamət qopardarız”.
M. Sidqinin “Bu gün” məqaləsi isə “Şeypur”un 07 dekabr 1918-ci il tarixli 8-ci sayındadır. Məqalənin əvvəlində müəllif Bakıda Azərbaycan Parlamentinin fəaliyyətə başlamasından doğan sevinc hisslərini ifadə etməklə yanaşı, istiqlalımızı gözü götürməyən bədxahların varlığını da nəzərə çatdırır, eyni zamanda, respublikanın müstəqilliyinin beynəlxalq aləmdə tanınmasına bəslədiyi ümidlərini dilə gətirirdi. Məqalənin ikinci bölümündə isə M.Ə. Sidqi Azərbaycana düşmən kəsilmiş nankor ermənilərin yenə də fitnəkar əməllər törətdiklərinə, torpaqlarımıza basqınlar etdiklərinə diqqət yönəldərək onların Qafqazdakı əsassız ərazi iddialarını, bu məqsədlə hər cür saxtakarlığa əl atdıqlarını, erməni hakim dairələrinin məkrli oyunlarını bir daha oxuculara çatdırırdı: “Doğrudan, həya bir yaxşı şeydir. İnsan ki, həyasız oldu, heç nə. Həyasız adamdan hər nə desən, baş verər. Bu həyasızlardan biri də Ermənistan hökumətinin baş komandanı Andranik kirvədir ki, yenə Qarabağda baş qaldırıb müsəlmanları qırmağa başlamışdır. Ermənistan hökuməti də gözlərini yumub, əli ilə işarə eləyir. Ermənistan hökumətinin nə tövr siyasət yeritdiyini və nə fikirdə olduğunu təfsir etmək artıqdır. Bu hökumət deyir ki, Qafqazda Gürcüstan və Azərbaycan ola bilməz. Burda ancaq bir Ermənistan ola bilər. Qafqazın hamısı ya gərək Ermənistan olsun, ya da Ermənistana tabe kimi bir şey olsun”.
Məmmədəli Sidqi bir maraqlı fakta da diqqət yönəldirdi: “Tiflisdə çıxan “Qruziya” qəzeti...bir nəfər rus yazıçısı Upuçninin “Keçmiş xülyalar” ünvanlı məqaləsini dərc etmişdir. Bu məqalə büsbütün tərcümə edilib “Azərbaycan” qəzetinin 56-cı nömrəsində çap olmuşdur. Hərgah o məqaləni oxumayıbsansa, xahiş edirəm, alıb oxuyasan. Bu məqaləni bir nəfər urus yazmışdır. Özü də öz yazdığı kimi, əvvəlcə ermənilər ilə çox dost imiş. Hətta hər yerdə erməniləri müdafiə edib, onların barəsində danışılan yalanları da təkzib edirmiş. Bu urus məqaləsində deyir ki, Qafqazda Ermənistan adlı şey olmayıbdır. Urus Qafqaza gəlib Qafqazı alanda bir Gürcüstan var imiş, bir də bir neçə dənə türk (Azərbaycan - H.H.) xanlıqları. Ermənistan hökuməti də deyir: Çe. Qərəz, həya yaxşı şeydir”. Məqalənin sonunda müstəqillik təşnəsi olan xalqın arzusu bir daha bəyan edilirdi: “Yaşamaq istəyirik!”
Məmmədəli Sidqi “Şeypur”un 1918-ci ilin 14 dekabrında çıxmış 9-cu sayındakı “Siyasət” adlı məqaləsində ölkə üçün mühüm olan mətbuat və dövlət mənafeyi məsələsinə toxunmaqla yanaşı, sonda yenə də Andranikin bədnam əməlləri, bolşevik cildinə girmiş daşnakların günahsız azərbaycanlıların qanını tökməsi faktlarına diqqət yönəldirdi: “O gün qəzetlər yazır ki, general Tomson Andranikə yenə bir teleqraf vurub, qan tökməkdən əl çəkməyi əmr edir. Andranik də deyir ki, mən müsəlmanları qırmıram. Mən “bolşevik” olmuşam. Bolşevik də gərək adam qırsın”.
11-ci saydakı (28 dekabr 1918) “Gürcü-erməni vuruşması” məqaləsində də M. Ə. Sidqi ermənilərin məkrli niyyətlərini, azərbaycanlılarla yanaşı, gürcülərə də ədavət bəslədiklərini tutarlı vasitələrlə, təsirli bir tərzdə təqdim etmişdir. Məqalədə deyilir ki, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan hökumətləri öz aralarında olan mübahisəli məsələləri, o cümlədən sərhəd məsələlərini həll etməkdən ötrü neçə ay bundan irəli Tiflis şəhərində bir konfrans çağırmışdılar. Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri konfransa gəlirlər, ermənilərdən kimsə görünmür. Səbəbini Tiflisdəki erməni nümayəndəsindən soruşurlar. Alınan cavab əsl erməni məkrinə uyğundur: “Cavab verdi ki, Ermənistan hökumətindən mənə bu barədə heç bir buyuruq yoxdur. Bir-iki gün gözləyin, görək, nə olar. Bir-iki gün keçdi. Soruşdular: - Balam, nə oldu?
Cavabında dedi ki: -Bəs məni bu gün bağışlayın. Pərhiz tutmuşam. Gələ bilmərəm. Bəlkə sabahda, biri gündə gəldim.
Bir neçə gündən sonra dedi ki: -Varatniklərim yuyulub, praçşnidən gəlməyibdir. Nə bilim, gərək hamama gedəm...
Xülasə, hər dəfə bir düdük verib konfransa gəlmədi ki, gəlmədi... Bu minval ilə Ermənistan hökuməti işləri ləngə salıb, axırda sərhəd məsələsini qılınc ilə həll eləməyi qərara aldı. Gürcüstana xəbər-zad vermədən dava başladı”.
Aydın siyasi dünyagörüşə, həssas milli mövqeyə malik M. Ə. Sidqi ermənilərin belə hərəkətlərinin hansı məqsədə yönəlməsi barədə olan yozumları da nəzərə çatdırırdı: “Biri deyir ki, Ermənistan hökumətinin yeri darışlıq olduğundan bir balaca ayağını uzatmağa yer axtarır. Biri deyir ki, xeyr! Ayağını uzatmağa yer var. Bu iş ancaq Borçalı müsəlmanlarının keyfini xəbər almaq üçün bəhanədir. Bəziləri deyir ki, səhvsən. Ermənilər həyat-məmat məsələsini ortalığa qoyub, axırıncı dəfə olaraq vuruşurlar. Qərəz, hər kəs gürcü-erməni vuruşmasını bir cür təfsir edir. Amma biz deyirik: - Xeyr, bunların heç biri düz deyil. Ermənilər Rusiyanı çox dost tutduqlarına görə Rusiya taxtına təzə bir Nikolay çıxarmaqdan ötrü bu işləri eləyirlər. Və Rusiyanı bərpa etdikdən sonra da Ermənistana Ermənistan veriləcəyinə inanırlar”. Yəni ermənilərin əsl niyyəti Qafqazda zorla özlərinə torpaq tutmaq, dövlət qurmaq idi ki, onların həmin istiqamətdəki şərəfsiz əməlləri indi də davam edir.
Vətənpərvər publisist Məmmədəli Sidqinin “Şeypur” jurnalındakı məqalə və felyetonları ideya aydınlığı, mövzu aktuallığı ilə yanaşı, sənətkarlıq baxımından da dolğun və mükəmməldir. Müəllifin hər mövzuya uyğun ifadə tərzi, təsvir üsulları, təqdim elementləri seçməsi ilk baxışdan diqqəti çəkir. Əsərlərdəki monolq və dialoqlar, gah ciddi, gah da satirik-yumoristik təfsir və dəyərləndirmələr, mətləbin uzadılmaması, sadə dildə təqdimi oxucuya əsas qayəni yetərincə çatdırır.
Məmmədəli Sidqinin “Şeypur” jurnalındakı yazıları bunlarla məhdudlaşmır. Biz burada bəzi nümunələrə nəzər salmaqla kifayətlənirik.
Hüseyn Həşimli
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini,
Əməkdar elm xadimi, professor