Naxçıvanlı yazıçı Əli Səbri haqqında monoqrafiyadan bir neçə söz...
Naxçıvanın ədəbi mühitinin inkişaf tarixini və görkəmli yetirmələrinin yaradıcılığını öyrənmək hər zaman diqqət mərkəzində olub. Naxçıvanın qədim tarixə malik ədəbi-mədəni mühitinə maraq artıb, aparılan tədqiqatlarda mühüm nəticələr əldə edilib. Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində akademik İsa Həbibbəylinin başçılığı altında elmi məktəb təşəkkül tapıb, çoxsaylı elmi kadrlar formalaşıb, yeni elmi-tədqiqat işləri ərsəyə gəlib. Bu sahədə ədəbiyyatşünas Hüseyn Həşimlinin xidmətləri diqqətəlayiqdir. İndiyə qədər çoxsaylı monoqrafiya və kitablar, sanballı elmi və publisist məqalələrlə çıxış edən professor Hüseyn Həşimli uzunmüddətli tədqiqatlarının nəticəsi olaraq növbəti dəyərli monoqrafiyasını nəşr etdirib. Elmi-tədqiqat əsəri Naxçıvanın görkəmli yetirmələrindən olan yazıçı, publisist, tərcüməçi və ictimai xadim Əli Səbri Qasımova həsr edilib.
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, Əməkdar elm xadimi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Hüseyn Həşimlinin yenicə çapdan çıxmış “Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı” adlı həmin monoqrafiyasının elmi redaktoru müəllifin müəllimi və elmi rəhbəri olmuş AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsa Həbibbəylidir. Əsərə AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsmayıl Hacıyev və AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyev rəy veriblər. Kitab AMEA Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin qərarı ilə çapa tövsiyə olunubdur. Naxçıvanda “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çap edilən monoqrafiya filoloq alimlər, xüsusilə ədəbiyyatşünaslar, həmçinin tarixçilər, mətbuat və bədii tərcümə tarixi ilə maraqlananlar üçün gərəkli və faydalı mənbədir. Çünki indiyədək yazıçı və ictimai xadim Əli Səbri Qasımov haqqında bəzi tədqiqat əsərlərində ötəri, qısa məlumat olsa da belə kamil, əhatəli və sanballı araşdırma ilk dəfədir ki, ortaya qoyulub. Bu da ondan irəli gəlir ki, müəllif Naxçıvanın hərtərəfli öyrənilməsinə böyük diqqət və qayğı göstərən Muxtar Respublikanın Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun “Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətinin tədqiq edilməsi haqqında” 24 sentyabr 2019-cu il tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələrin icrası istiqamətində tədqiqatlarını ortaya qoymağı borc bilibdir. Çünki Əli Səbri Qasımov yazıçı, publisist olmaqla yanaşı, Araz-Türk Respublikası dövründə mühüm ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə də tanınıbdır. Əsərin “Giriş”ində müəllif özü də yazdığı kimi: “Doxsan ildən artıq ömür sürən, çoxşaxəli yaradıcılığı ilə ədəbi-mədəni mühitdə özünəməxsus mövqe tutan, həmçinin qaynar ictimai fəaliyyət göstərən, xüsusən 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın qorunmasına yönəlmiş tədbirlərdə yaxından iştirak edən Əli Səbri vətənpərvər ziyalı kimi unudulmazdır” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 4) .
Aşkar görünür ki, prof. H.Həşimli 232 səhifəlik bu monoqrafiyanı araya-ərsəyə gətirmək üçün ən müxtəlif mənbələrlə tanış olub, Ə.Səbrinin bioqrafiyası, fəaliyyəti, yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu faktları, nümunələri aşkara çıxarıb, ilk dəfə tədqiqata cəlb edib.
Naxçıvanlı ictimai xadim, diplomat, yazıçı Əli Səbri haqqında monoqrafiya dörd fəsildən ibarətdir. Monoqrafiyanın “Şərəfli ömür yolu” adlanan birinci fəslində Əli Səbri Qasımovun həyatı və ömür yolu əks edilib. Məlum olur ki, hamının Əli Səbri kimi tanıdığı Qasımov Əli Camal oğlu, özünün də xatirələrində yazdığı kimi, 15 aprel 1892-ci ildə qədim mədəniyyət yurdu olan Naxçıvan şəhərində anadan olub. Ədibin əsl mənşəyi, ata-baba yurdu isə Nehrəm kəndidir. Əli Səbri Qasımov da H.Cavid, M.S.Ordubadi, Ə.Şərif, R.Təhmasib və başqaları kimi o dövrün mötəbər təhsil ocağında - görkəmli pedaqoq, ustad müəllim, qüdrətli sənətkar Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəbində təhsil alıb. Sonra isə Ə.S.Qasımov təhsilini Qori Müəllimlər Seminariyasında davam etdirib. Bu görkəmli ədibə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olmağına o dövrün tanınmış hərb xadimi polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinski kömək edib. Seminariya illərindən fəallığı ilə seçilən Əli Səbri Qasımovu ədəbi yaradıcılığa dövrün mötəbər şəxsiyyəti, Seminariyanın azərbaycanlı müəllimi, görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli həvəsləndirib, 1910-cu ildən “Səda” qəzetindən başlayaraq mətbuat orqanlarında çıxış etməyə, imzasını tanıtmağa başlayıbdır. Həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərən Əli Səbri rus ədəbiyyatından, o cümlədən rus ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndələri olan L.N.Tolstoydan, A.P.Çexovdan və s. qiymətli tərcümələrini həyata keçirib. Seminariyanı bitirdikdən sonra Bakıda bir müddət müəllimlik edən Ə.Səbri ədəbi-mədəni tədbirlərdə də fəallıq göstərib.
Aparılan tədqiqatlardan öyrənirik ki, Ə.Səbri Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı türklərinə yardım məqsədi daşıyan “Qardaş köməyi” adı almış xeyriyyə tədbirlərində yaxından iştirak edib, 1918-1920-ci illər isə onun həyat yoluna məxsusi bir mərhələ kimi daxil olubdur. “Bu illərdə o, doğma Naxçıvanın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, bölgənin erməni təcavüzündən qorunması istiqamətində görülən işlərdə qüvvəsini əsirgəməyib Naxçıvan regionunda özünümüdafiə dəstələrinin formalaşdırılmasında, onların fəaliyyətinin təşkilində Əli Səbri Qasımov silahdaşları ilə birlikdə böyük xidmətlər göstərmişdir” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 31). Ə.S.Qasımov həmçinin Naxçıvanın rəsmi-siyasi, diplomatik sahələrində həyata keçirilən tədbirlərdə də iştirak edib, Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətində, xüsusən əhalinin erməni zülmündən qorunmasında göstərdiyi xidmətlərlə bağlı dövri mətbuatda məlumatlar verilib Milli ruhlu ziyalı Əli Səbrinin sovet dövründə repressiyaya uğraması, özünün sonralar xatırladığı kimi, həyatının on səkkiz ilini sürgünlərdə və məhbəsdə keçirməsi barədə faktlar da monoqrafiyada yer alıb.
Monoqrafiyanın digər üç fəsli - “Əli Səbri Qasımovun bədii yaradıcılığı” adlı ikinci, “Ədəbi-tənqidi və publisistik irsindən” adlı üçüncü və “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində sənətkarın ədəbi-bədii yaradıcılığı, publisistik fəaliyyəti və tərcüməçilik işləri haqda ətraflı şəkildə bəhs edilib. Monoqrafiyada yazıçının “Şəbi-hicran, yaxud müsibəti-Şadi” povesti, “Solğun çiçək” romanı və “Qaraçılar”, “Ümid işıqları”, “Gonbul ayı balası”, “Firuzun kədəri”, “Himayə” və b. hekayələrindən ilk dəfə söhbət açılıb, məlumat verilir. Qeyd edək ki, yazıçının adı çəkilən povestini və “Ümid işıqları” hekayəsini ilk dəfə aşkara çıxarıb ədəbi ictimaiyyətə təqdim edən monoqrafiya müəllifi onların əhatəli təhlilini də veribdir. Ə.Səbrinin bir sıra hekayələri uşaq ədəbiyyatımızın layiqli nümunələrindən də sayıla bilər ki, müəllif əsərdə bu məsələlərə də diqqət çəkib.
“Ədəbi-tənqidi və publisitik irsindən” adlı üçüncü fəsildə Əli Səbrinin həm də məharətli publisist olmasından, publisist və tənqidçi kimi fəaliyyətindən bəhs açılır. Ə.Səbrinin “Ə.Səb.”, “Ə.Səbri”, “Ə.Qasımov”, “Dağyuniszadə” (göründüyü kimi, bu imza Naxçıvan haqqındakı “Dağyunus” əfsanəsilə əlaqəli olaraq yaranmışdır – R.Q.), “Yəmut Elli” və b. imzalarla “Səda”, “İqbal”, “Yeni füyuzat”, “Məlumat”, “Yeni irşad”, “Açıq söz”, “Sovqat”, “Al bayraq”, “Azərbaycan”, “Gənclər yurdu” kimi qəzet və jurnallarda çıxış edib. Müəllif tədqiqatları nəticəsində Əli Səbrinin indiyədək üzə çıxarılmayan, haqqında söz açılmayan publisist və tənqidi məqalələrindən də geniş bəhs edir, təhlillər aparır. Burada ədibin “Gizli həyat”, “İnsaf”, “Hümmət lazımdır”, ““Molla Nəsrəddin” məcmuəsi”, “Trabzon məktubları” və b. kimi məqalələrindən söhbət açılır. Ə.Səbrinin 1917-ci ildə “Açıq söz” qəzetində dərc olunmuş, Osmanlı türklərinə “Qardaş köməyi” tədbirlərindən bəhs edən “Trabzon məktubları” adlı silsilə məqalələrinin ilk dəfə tədqiqata cəlbi Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində naxçıvanlı ziyalıların rolunu araşdırmaq baxımından da zəngin material verir.
Əsərin “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində isə Əli Səbri Qasımovun tərcüməçi kimi faydalı fəaliyyəti və etdiyi qiymətli tərcümələrindən bəhs edilir. Müəllif özü də yazır ki, “istedadlı yazıçının tərcüməçilik fəaliyyəti indiyədək araşdırılmamış”dır, sadəcə bəzi tərcümələrinin adı çəkilibdir. Uzunmüddətli tədqiqatlar aparan prof. Hüseyn Həşimli kitabın sonuncu fəslində Əli Səbrinin rus ədəbiyyatının klassikləri olan A.P.Çexovdan, L.N.Tolstoydan, V.İ.Dmitriyevadan, hind yazıçısı R.Taqordan, ingilis dramaturqu V.Şekspirdən, gürcü ədəbiyyatından və s. etdiyi tərcümələri araşdırır. Görünür ki, Ə.Səbri daha çox L.Tolstoy heyranı olub, daha çox bu görkəmli yazıçının əsərlərindən tərcümələr edib. Onun R.Taqorun “Fəlakət” romanını, V.Şekspirin “Şıltaq qızın yumşalması” pyesini, Dmitriyevanın “Balaca və xallı” əsərini tərcümələri uğurlu tərcümə işi kimi diqqəti cəlb edir. “Balaca və Xallı” haqlı olaraq tərcümədən daha çox təbdil kimi qiymətləndirilir.
Beləliklə, Əli Səbri Qasımovun həyat və yaradıcılıq yolu haqqında bəhs olunan monoqrafiya yeni faktlarla zəngin elmi-tədqiqat əsəri kimi özünə dəyər qazanır. Bu əsərdə daha geniş, əhatəli və dəqiq şəkildə Əli Səbri Qasımovun portreti çəkilir və əzəmətli, mötəbər, dəyərli fəaliyyəti, çoxşaxəli yaradıcılığı təqdim edilir. Əminliklə deyə bilərik ki, dövriyyəyə buraxılan monoqrafiya geniş elmi ictimaiyyət tərəfindən məmnunluqla qarşılanacaq və ətrafına çoxsaylı mütaliəçilər toplayacaqdır.
Ramiz Qasımov
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent