Naxçıvan ədəbi mühiti: Nağı Nağıyev
2020-ci ildə görkəmli ziyalı yazıçı-nasir, dramaturq, tərcüməçi, redaktor, rəssam, pedaqoq, maarifçi, ictimai xadim Nağı Nağıyevin anadan olmasının 110 ili tamam olur. O, 2 roman, 4 povest, 6 səhnə əsəri, çoxsaylı hekayələr, miniatür yazılar, xatirələr və oçerklərin müəllifidir.
Nağı Nağıyev 13 iyul 1910-cu ildə Culfa rayonunun Yaycı kəndində Kərbəlayi Kərimin ailəsində anadan olub. Əvvəl mədrəsədə, sonra üsuli-cədid məktəbində təhsil alıbdır. 1925-1929-cu illərdə Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunu oxuyub bitirib, bu illərdə Bəhruz Kəngərlinin rəssamlıq məktəbinin sirlərini öyrənib və pedaqoji, həmçinin rəssamlıq fəaliyyətinə başlayıbdır. O, 1935-1939-cu illərdə Bakıda Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun Filologiya fakültəsində qiyabi təhsil alıbdır.
37-ci ilin repressiyası Nağı Nağıyevdən də yan keçməyib. Varlı ailədən olması, eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti naziri Yusif bəy Tahirovun qızı ilə 1933-cü ildə evlənməsi bədxahların gözündən qaçmayıb. O, təqiblərə məruz qalıb, ancaq 1940-cı ildə Sov.İKP sıralarına daxil olması, 1941-cı ildə cəbhəyə getməsi onu repressiya maşınından xilas edib. Nağı Nağıyev qayğıkeş ailə başçısı olub, 8 övlad böyüdüb. Böyük söz ustası Nağıbəyli soyundan gəlsə də, dövrün tələblərinə uyğunlaşaraq Nağıyev soyadını işlədib.
O, 1945-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yeni təşkil olunmuş Naxçıvan filialının məsul katibi olub və 1951-ci ilə qədər bu ədəbi təşkilatın rəhbəri işləyib. 1945-ci ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilib. Bu illərdə Muxtar respublikanın ədəbi həyatına rəhbərlik edən Nağı müəllim istedadlı qələm sahiblərinin, gənc qüvvələrin ədəbiyyat aləminə gəlməsinə ciddi qayğı göstərib. O, cəbhədən qayıtmış yazıçı və şairləri filial ətrafında toplayıb Naxçıvanda ədəbi yaradıcılığın inkişafını təmin edib. Bu illərdə Naxçıvan Mətbuat İdarəsinin rəisi (1946-1949), Naxçıvan Radio Verilişləri Komitəsinin sədri (1949-1951), Naxçıvan Mətbəəsinin müdiri (1950-1951), Naxçıvan Rəssamlıq Emalatxanasının müdiri (1949-1951) vəzifələri də Nağı müəllimə tapşırılıb. 1946-cı ildə Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunda N.Gəncəvinin 800 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq Nizami salonunun tərtibi və bəzədilməsi bir rəssam, sənət adamı kimi Nağı müəllimə etibar edilib. O, tapşırığın öhdəsindən məharətlə gəlib, otaq nəfis Şərq ornamentləri ilə bəzədilib, Nizami qəhrəmanlarının şəkilləri rəngli boyalarla işlənibdir. Beləliklə, o, Naxçıvan ədəbi mühitində, ictimai-siyasi və mədəni həyatının inkişafında böyük əmək sərf edib, çoxşaxəli fəaliyyəti ilə doğma diyara layiqli xidmət göstərib.
Onun yaradıcılığının yetkinlik dövrü Bakıda yaşadığı illəri əhatə edir. Nağı Nağıyev 1951-ci ildən etibarən mütəmadi olaraq 25 il Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında Bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri, böyük redaktor vəzifəsində çalışıb. Həmin illərdə o, dövrünün görkəmli ədibləri Səməd Vurğun, Mir Cəlal Paşayev, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev, Süleyman Rəhimov, Süleyman Rüstəm və b. ilə sıx yaradıcılıq münasibətində olub və onların çoxsaylı əsərlərini bədii redaktə edib. Nağı Nağıyev Bakıda türk yazarları Nazim Hikmət və Əziz Nesinlə bir neçə dəfə görüşüb. O, Bakıda yaşayan Cənubi Azərbaycandan məcburi köçkün demokrat şairlər Balaş Azəroğlu və Əli Tudə ilə yaxın münasibətdə olub. Azərbaycan Nəşriyyatında işlədiyi illərdə də, o doğma torpaqla əlaqələrini davam etdirib, Naxçıvan ədəbi mühitinin İslam Səfərli, Cəfər Bağır, Əbülfəz Abbasquliyev, Məmməd Araz, Müzəffər Nəsirli, Hüseyn İbrahimov, Hüseyn Razi kimi gənc nümayəndələrinin əsərlərinin çap olunmasına yaxından köməlik göstəribdir.
N. Nağıyev fərdi təqaüdçü olaraq 71 yaşında (13.05.1981) uzun sürən xəstəlikdən sonra Bakı şəhərində dünyasını dəyişibdir. Onun adı oxucularının yaddaşında əbədilik yaşayır.
Nağı Nağıyevin bədii-publisistik əsərləri və tərcümələri ayrı-ayrı vaxtlarda jurnallarda, məcmuələrdə və müxtəlif həcmli kitablar şəklində dərc olunubdur. Görkəmli yazıçının sağlığında 9 kitabı - “Yer altında”povest (1954), “Nişanə” hekayələr (1956), “Dostlar” bir pərdəli pyes (1956), “Sumqayıtda”-oçerklər (1959), “İki tale” hekayələr (1961), “Həsrət” roman (1965), “Yaralı qız” hekayələr (1966), Seçilmiş əsərləri (1967), Seçilmiş əsərləri(1974) nəşr olunub.
Qeyd etmək lazımdır ki, böyük sənətkarın anadan olmasının 100 illiyi ərəfəsində onun əsərləri 2009-cu ildə üç cilddə nəşr olunub . Buraya yazıçının sağlığında çap olunmamış “Qaranlıq qovuşanda” romanı, “Cəmil və Gülnar”, “Fəhlə ürəyi” povestləri və “Səadət və Sədaqət”, “Hal əhlləri” pyesləri də daxil edilib. O da qeyd olunmalıdır ki, Nağı Nağıyevin Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində fondu qorunur. Bu fond materialları ilə tanışlıq da göstərir ki, sənətkarın ədəbi-bədii irsinin 40 faizi indiyədək nəşr olunmayıb, əlyazma şəklində qalıbdır.
Nağı Nağıyev Azərbaycan nəsrinin inkişafında özünəməxsus yer tutur. Görkəmli ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığını iki dövrə ayırmaq olar:
1.Naxçıvan dövrü.
2.Bakı dövrü
Böyük söz ustası ilk növbədə Naxçıvan ədəbi mühitində formalaşıb, bu torpağın yetirmələri olan C.Məmmədquluzadə, H. Cavid, Əli Səbri, M.S.Ordubadi kimi söz ustalarının layiqli davamçısı olubdur. O, 1936-cı ildə Naxçıvanda yazdığı ilk hekayə ilə bədii yaradıcılığa başlayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, hekayə janrı N.Nağıyevin bədii yaradıcılığında xüsusi ilə seçilir. Təsadüfi deyil ki, N.Nağıyevin bir neçə dəfə ancaq hekayələrinin yer aldığı kitabları (“Nişanə” 1954, “İki tale” 1961, “Yaralı qız” 1966) nəşr olunubdur. Hekayələr özü də ciddi məzmunlu hekayələr və satirik hekayə və felyetonlardan ibarətdir. Böyük sənətkarın hekayə formasında yazılmış xeyli miniatür yazısı da vardır. Hekayələrin bir qismi onun həyatının Naxçıvan dövründə qələmə alınıbdır. Bunlara “Ordenli uşaq” (1942), “Axtaran tapar”(1950), “Səbəb” (1951), “Paxıllıq” (1949) hekayələrini nümunə göstərə bilərik.”Ordenli uşaq” hekayəsi müəllifin müşahidələri əsasında yazılıbdır. N.Nağıyev müharibə vaxtı ön cəbhədə xidmət edərkən rotanın siyasi rəhbəri olubdur. Ağır yaralandığına görə ordudan tərxis olunub, 1942-ci ilin sonlarında doğma Naxçıvana qayıdıbdır. Amma müharibənin dəhşətləri onun xatirindən, yaddaşından silinməyib, dərin izlər qoyubdur. Müharibə vaxtı nəinki hərbiçilərin, hətta mülki vətəndaşların, kiçik yaşlı məktəblilərin faşizmə qarşı mübarizə əzmi bu qələm adamını çox mütəəssir edibdi. Ona görə də elə həmin ildə onu narahat edən bu mövzunu qələmə almış, beləliklə, “Ordenli uşaq” hekayəsi meydana çıxıb.
“Səbəb” hekayəsi kənd təsərrüfatında çalışan gənclərin şərəfli əməyindən, bu gənclərin başçısı Mübarizin təşkilatçılığından, işgüzarlığından bəhs edir. Onun 1949-cu ildə Naxçıvanda qələmə aldığı “Paxıllıq” adlı satirik hekayəsinin mövzusu insanda olan həsəd, paxıllıq hisslərinin tənqidinə həsr olunub. Burada üç hadisənin əsasında paxıllıq motivləri dayandığı üçün müəllif onları bir ümumi ad altında birləşdirib. Hekayə bu sözlərlə bitir:”Qoy hamı vaxtında başa düşsün ki, öyrənməkdə paxıl, öyrətməkdə mərd olmaq əsl insan sifəti imiş”. N.Nağıyev yaradıcılığında məişət məsələləri, əxlaqi tərbiyə mövzusunda yazılmış hekayələr də diqqəti cəlb edir. Məsələn, “Qonşular” satirik hekayəsində qonşu qadınların davakarlığı, boş bir söz üstündə ara qarışdırması tənqid olunur. “Yaralı qız” hekayəsində bəzi gənc qızların moda arxasınca qaçması, saçları dik görünsün deyə saçının arasında şüşə qab yerləşdirməsi və bunun zərərini görməsi tənqid olunub.
Qısa hekayələr adlandırıla bilən lətifə, təmsil xarakterli miniatür yazılar da N.Nağıyevin yaradıcılığında özünəməxsus yer tutur. ”Xoruz”, “Qurbanlıq”, “Quzunun çıxardığı nəticə”, “Canavar”, ”Bildirçin və torağayı”, “Sən də şükür elə”, “Keçinin dərdi”, “Oğru pişik” təmsillərində obrazlar heyvanlar olsa da, orada təsvir olunan mənzərə cəmiyyət hadisələrindən götürülübdür.
“Ədəb mağazası” lətifəsi daha ibrətamizdir. Burada deyilir: “Vaqonda ağsaqqal kişiyə yaxın oturub onu saymadan, çəkinmədən açıq-saçıq söhbət edən iki qıza kişi irad tutub dedi:-Bala, o söhbətləri ictimai yerdə bu cür ucadan yox, təklikdə danışarlar. Axı ədəbdən deyil!
Qızlardan biri kişini əla salaraq hırıldadı:-Əmi, ədəbi harada satırlar? De, gedək bir-iki kiloqram alaq.
Qoca pərt olsa da dedi:-Bala, ədəb mağazası hər uşağın öz evidir. Satıcıları da ata-anaları. Evə çatanda ata-ananızdan ədəbin yerini soruşun, əsirgəməzlər, verərlər.
-Əmi-bəlkə onlarla alverimiz baş tutmadı. Sən sat, nağd olsun.
Kişi təmkinini pozmadan dedi:-Öz ata-anası ilə alveri tutmayan adamdan müştəri olmaz, qızım!..
Nağı Nağıyevin yaradıcılığında Naxçıvan mövzusu xüsusi yer tutur. Bu baxımdan onun keçən əsrin 60-cı illərində qələmə aldığı “Püskürən dərə” oçerki xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bu əsərdə Culfa rayonu ərazisindəki Darıdağ mineral su yataqlarının öyrənilməsi, onun xalqın rifahı üçün istifadə olunması məsələləri işıqlandırılıb.
Dram janrında yazdığı bədii əsərlər də N.Nağıyevin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Onun 7 pyesi nəşr olunub. Bu pyeslərin əksəriyyəti müxtəlif dövrlərdə tamaşaya qoyulub. 6 şəkilli pyesdən ibarət olan “Səadət və Sədaqət” adlı əsəri 1940-cı ildə Naxçıvanda qələmə alınıb. Bu əsər tamaşaya qoyulmaq üçün təsdiq edilib. Ancaq 1941-ci ildə müharibənin başlaması bu işi yarımçıq qoyubdu. Pyesin mövzusu kənd təsərrüfatında çalışan iki gəncin: Səadət və Sədaqətin səmimi məhəbbəti üzərində qurulubdur. Səadət mühəndis, Sədaqət isə baş sahənin rəisidir. Kooperativ sədri Orucov da Səadəti sevir, qısqanclıqdan ümumi işi sabotaj edir, Səadəti sevgilisi Sədaqətin gözündən salmağa çalışır. Sonda həqiqət qalib gəlir, Orucov ifşa olunur, sevgililər qovuşur, xoşbəxt olurlar.
Böyük sənətkarın Naxçıvanda qələmə aldığı ikinci dram əsəri “Ölümdən həyata” adlanır. Bu pyes bəzən qəhrəmanın adı ilə “Polad” adlanır (1944). Müharibədə iştirak edən,cəbhə həyatından yaxşı xəbəri olan dramaturq bu illərdə çox populyar mövzu olan faşizmə qarşı mübarizə mövzusuna müraciət edib. Əsərin baş qəhrəmanı Poladdır. O, ön cəbhədə düşmənə qarşı mərdliklə vuruşur. Casuslar onu ələ verirlər, Polad əsir düşür, əsirlikdən qaçır, partizan dəstəsinə qoşulur, sonda öz cəbhə yoldaşlarına qovuşur, onları ələ verən casus şəbəkəsini məhv edir. Bu əsər Naxçıvan Dövlət Dram Teatrında 1945-ci ilin 8 may tarixində ilk dəfə tamaşaya qoyulub və böyük əks-səda veribdir. Böyük uğur qazanan bu dram əsəri bir neçə müddət səhnədən düşməyib. Həmin dram əsəri Ordubad teatrında da tamaşaya qoyulub. “Ölümdən həyata“(1944) pyesindəki bəzi elementlərdən, obrazlardan (məs.Kuzmiç) müəllif sonrakı əsərlərində də istifadə edibdir. Bu mövzu müəllifə o qədər doğma olubdur ki, o eyni mövzu əsasında qələbənin 30 illiyi münasibətilə “Ələdüşməz görüş” adlı çox maraqlı hekayə (1975) də yazıbdır.
Tanınmış yazıçının özünəməxsus publisistik qələmi vardır. Bu baxımdan müəllifin “Sumqayıt”, “Poladəridənlər”, “Kimyaçı qızlar”, “Saz”, “Dnepr suları”, “Dostlar görüşəndə”, “İş işi göstərər”, “Püskürən dərə”, “Geoloqlar” adlı oçerkləri keçən əsrin 60-70-ci illərində Azərbaycanda iqtisadi-mədəni sahədə gedən canlanmanı bədii şəkildə əks etdirmək baxımından diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda onun “Əsrarlı bir gecə”, “Kəndimiz”, “Kənd lövhələri”, “Düşüncələr” adlı xatirə əsərlərini də bu siyahıya aid edə bilərik.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Naxçıvan ədəbi mühitinin poeziya qolundan fərqli olaraq nəsr qolu zəif inkişaf edib. N.Nağıyev ədəbi qüvvəllərin rəhbəri kimi bu boşluğu doldurmağa səy göstərirdi. Belə ki, müharibənin dəhşətləri xalqın həyatında ciddi izlər qoyub, arxa cəbhədə olsalar da insanlar hələ bu əzablardan qurtara bilməyibdilər. Ona görə yenicə hərbi xidmətdən yara alıb vətənə dönən N.Nağıyev də müharibənin odunu-alovunu unutmayıb. Qəlbini məşğul edən duyğuları kağıza köçürmüş və beləliklə, 1946-cı ildə isti-isti “Cəmil və Gülnar” povesti meydana çıxıbdı. Povestin əsas mövzusunu faşizmə qarşı mübarizə təşkil edir. Azərbaycan gənci Cəmil ön xətdə, döyüş cəbhələrində rəşadət göstərir, yaralanıb vətənə qayıdır. Bu povestdə müəllif yaxşı bildiyi, dəhşətlərinin şahidi olduğu cəbhə hadisələrinin materiallarından da istifadə edibdir. Ona görə də burada əsas qəhrəman Cəmilin müharibədə iştirakı, göstərdiyi şücaətlər də geniş şəkildə işıqlandırılıb. Ukrayna torpağında düşmənə qarşı ön cəbhədə mübarizə aparan Cəmil özbək əsilli əsgər yoldaşı Şirmətovla birgə kəşfiyyat tapşırığını yerinə yetirmək üçün işğal bölgəsinə keçir, düşmən mövqelərinin yerləşməsinə aid mühüm məlumatlar əldə edir, qoca Demyan Vasilyeviç Kuzmiçin qonağı olur, onun köməyindən istifadə edir. Amma kəşfiyyat yoldaşı yaralanır, yüngül yara almış Cəmil onu tək buraxmır, çiyninə alıb çətinliklə də olsa hərbi hissəyə çatdırır, beləliklə, mühüm döyüş tapşırığını yerinə yetirir. Cəmil ordudan tərxis olunur, təsərrüfat cəbhəsinə atılır, kənd həyatında fəal əməyi ilə rəhbərliyin rəğbətini qazanır, sevgilisi Gülnara qovuşur. Burada Cəmilin arxa cəbhədəki fəaliyyəti nisbətən zəif işıqlandırılıb. Qeyd edək ki, müəllif bu povestin materialları əsasında “Hal əhlləri” adlı 5 pərdəli komediya (1954) da yazıbdır. Eyni mövzuya o, keçən əsrin 60-cı illərində yenidən müraciət edib, bu mövzuda irəlidə haqqında geniş bəhs edəcəyimiz “Həsrət” adlı mükəmməl bir roman (1965) yaradıb.
Naxçıvanda yaşayarkən müəllifin yaratdığı ikinci nəsr əsəri “Yer altında” povestidir. 1949-cu ildə qələmə aldığı “Yer altında” əsərində Naxçıvan duz mədəni fəhlələrinin həyatı, əməyi, daxili aləmi öz dolğun əksini tapmışdır. “Povestdə Zakir və Validənin məhəbbət və sədaqəti, əməyə münasibətləri bədii boyalarla təsvir olunmuşdur” ( Surə Seyid. “Şərq qapısı” qəzeti və Naxçıvan ədəbi mühiti, Bakı: Elm və təhsil, 2014, s. 110). Bundan başqa povestdə Bəhrəm və Yusif kimi əmək adamlarının bol məhsul uğrunda mübarizəsi də inandırıcı və oxunaqlı bir dillə verilibdir.
Hekayə janrı ilə yaradıcılığa başlayan görkəmli nasir yaradıcılığının yetkin dövründə iki roman qələmə alıb. Bunlardan birincisi1965-ci ildə bitirdiyi “Həsrət” romanıdır. Müəllif romanın mövzusunu yaxşı bildiyi kənd həyatından götürüb. Bu oxunaqlı roman yeni həyat quruculuğu sahəsində xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs edir. Xeyir qüvvələrin təmsilçiləri Cəmil, Gülnar, Əkrəm, Dilşad, şər qüvvələrin nümayəndələri isə Çömçə Əli, Qiyas kimi mənfi tiplərdir. Əsərin baş qəhrəmanı Cəmil müharibənin alovlarından çıxıbdır. Bakıda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində işə başlayıbdır. Rayonda kadra ehtiyac çox olduğuna görə onu öz yerinə, öz rayonuna işə göndəriblər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu mövzuya aid bədii əsər yaratmaq düşüncəsi hələ keçən əsrin 40-ci illərindən gənc nasiri məşğul edib. Ona görə o, əvvəlcə bu mövzuda “Cəmil və Gülnar” (1946) adlı povest qələmə alıb. “Həsrət” romanı oxucuda bir növ, “Cəmil və Gülnar” povestinin davamı təsiri bağışlayır.
Müəllifin ikinci romanı “Qaranlıq qovuşanda” adlanır (1967). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, roman 1974-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında “İfşa” adı ilə ixtisarla nəşr olunubdur. Maraqlı süjet xəttinə malik olan romanın mövzusu şəhər həyatından, inşaat işindən götürülüb.
Nağı Nağıyevin tərcüməçilik fəaliyyəti onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, keçmiş Sovetlər Birliyində ümumittifaq oxucusu tərəfindən təqdir olunan mühüm bədii əsərləri rus dilindən dilimizə tərcümə edib. Onlar içərisində Andre Stilin “İlk zərbə” (1965), Oqulçanskinin “Həzi Aslanov” (1956), Aybəkin “Müqəddəs qan” (1959), B.Nemtsovanın “Vəhşi Bara” (1961), C.İkraminin “Hörümçək toru” (1964). M.Kolesnikovun “Çəhrayi sığırçınlar” (1969),. M.Xurşilovun “Sular şahiddir” (1959) romanlarının və “Min bir gecə” (IV cild 1976) nağıllarının nəşrini xüsusilə qeyd edə bilərik. Bundan əlavə, yazıçının bir çox xarici ölkə yazıçısının əsərlərini də ilk dəfə dilimizə tərcümə edib nəşr etdirib.
Naxçıvan ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələrindən olan böyük sənətkar Nağı Nağıyevin ədəbi-bədii irsinin dərindən öyrənilməsinə ciddi ehtiyac vardır.
Əbülfəz Quliyev
AMEA-nın müxbir üzvü