Nəriman Nərimanov şəxsiyyətinə yeni baxış

Filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədovun “Nəriman Nərimanov” albom-kitabı çapdan çıxıb. Ömrünün təxminən 60 ilini Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığının, fəaliyyətinin tədqiqinə həsr edən alimin bu kitabı yeni faktlarla zəngindir. Nəşr ulu öndər Heydər Əliyevin “Nəriman Nərimanov mürəkkəb və çətin bir yol keçmiş, fəaliyyətə maarifçi-demokrat kimi başlayaraq ... bir siyasi rəhbər və təşkilatçı kimi özünün bütöv istedadı, qəlbinin bütün hərarəti ilə xalqa xidmət etmişdir. Onun adı... Azərbaycan zəhmətkeşlərinin qəhrəmancasına mübarizəsi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır” sözləri ilə açılır.

Layihənin ideya rəhbəri mədəniyyət naziri Əbülfəs Qarayevdir.

NUHÇIXAN xəbər verir ki, nəşrdə Nəriman Nərimanovun həyat və fəaliyyəti, o cümlədən təhsil illəri, Zaqafqaziya müəllimlər qurultayında çıxışı, H.Z.Tağıyevlə arasında olan münaqişə, Bakıda və Həştərxanda apardığı inqilabi mübarizə, 1917-1920-ci illərin hadisələri, Bakıda Şərq xalqlarının birinci qurultayında, 1922-ci ildə Genuya konfransında iştirakı, həmin ilin may ayında Zaqafqaziya Federasiyasının İttifaq sovetinin sədri, dekabr ayında isə SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dörd sədrindən biri seçilməsi, 1925-ci ilin fevral ayında SSRİ MİK yanında Elmi Şərqşünaslıq İttifaqı tərəfindən onun ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətinin 30 illiyinin keçirilməsi və vəfatı ilə bağlı məqamlar geniş işıqlandırılıb.

Albom-kitabı vərəqlədikdə məlum olur ki, Nəriman Nərimanovun ulu babası XVII əsrdə Gürcüstanın Kaxetiya valisi I İraklinin sarayında eşikağası olmuş, babası Allahverdi bəy isə Zaqafqaziyada musiqi xadimi kimi şöhrət tapmışdı. Allahverdi bəyin Tiflisdə tikdirdiyi ikimərtəbəli mülk sonralar oğlu Nəcəfə qalır. Kərbəlayı Nəcəf tiflisli Hacı Məhəmmədqasım Zamanovun qızı Həlimə xanımla ailə qurur və onların doqquz övladı olur. Deməli, belə bir nəslin övladı olan N.Nərimanovun yüksək vəzifələr tutması təsadüfi deyildi.

Nəriman Nərimanov hələ XIX əsrin sonlarında yaradıcılığının ilk dövründə “Nadanlıq”, “Şamdan bəy” komediyalarını, “Nadir şah” tarixi faciəsini, eləcə də “Bahadır və Sona” romanının bir hissəsini yazıb, Qoqolun “Müfəttiş” əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə edib, tamaşaya qoyub.

Professor Teymur Əhmədov yazır ki, Nəriman Nərimanov Azərbaycanda Xalq Komissarları Sovetinin sədri işləyən zaman olduqca faydalı işlər görürdü və bu, sovet hökumətinin gizli siyasətini təmsil edən mənsəbpərəst məmurları qıcıqlandırmaya bilməzdi.

Kitabdan aydın olur ki, Nəriman Nərimanov təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv Şərqin taleyini düşünən bir insan, türk dünyasının böyük təəssübkeşi olub. Təqdim olunan faktlardan birində göstərilir ki, Türkiyə səfiri Məmduh Şövkət bəy 1921-ci il martın 17-də Atatürkün Nərimanova Azərbaycan hökumətindən borc pul istəməsi barədə məktubunu təqdim edib. Nəriman Nərimanov dərhal 1 milyon rubl dəyərində qızıl rubl göndərib və yazıb: “Paşam, qardaş-qardaşa borc verməz, əl tutar”.

Türk diplomatı Rza Nurun kitabda yer alan “Moskva-Sakarya” xatirələrindən aydın olur ki, N.Nərimanov türk olması ilə fəxr edir, eyni zamanda, bolşevik-kommunistlərə hədsiz inanır, aldadıldığını sonralar anlayır və peşman olur: “Azəri hökuməti kommunist bir cümhuriyyətdir. Baş komissar Nəriman Nərimanov. Bu, ağlı başında olan bir adamdır, çox məlumatlıdır. Baxdım ki, çox yaxşı bir adamdır. Özümə qarşı etimad istədim. Açıldı və dedi: “Bolşevik nədir? Bu rəzalət bizə yaraşmaz. Biz türkük, millətin ənənələri ilə yaşayırıq”. Çox xoşuma gəldi və çox sevindim. Nəriman mənə Moskva haqqında gözəl məlumat verdi”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradıqdan sonra onun bir çox rəhbərləri amansızcasına məhv edilirdi. Məmməd Əmin Rəsulzadə, Səməd bəy Mehmandarov və Əliağa Şıxlinski Nəriman Nərimanovun sayəsində xilas oldular. Albom-kitabda qeyd edilir ki, Cümhuriyyət üçün yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması məqsədilə 100 istedadlı gənci Avropanın ən nüfuzlu ali məktəblərinə təhsil almağa göndərilməsi xəbərini o zaman Həştərxanda olan N.Nərimanov “Azərbaycan” qəzetində oxuyarkən çox sevinmişdi. Cümhuriyyətin süqutundan sonra həmin tələbələrin təqaüdü kəsilir. 1920-ci il dekabrın 14-də Azərbaycan Tələbə Mərkəzinin Berlin Komitəsindən Maarif Komissarlığına tələbə Hilal Münşiyevin bununla bağlı məktubu təqdim olunur. Nərimanov həmin məktubun üzərinə tələbə komitəsinə təcili şəkildə yüz min marka göndərilməsi barədə dərkənar yazır.

Nəriman Nərimanov Əhmədbəy Ağaoğlu ilə birlikdə xaricdə həbsdə saxlanılan bir sıra türk ziyalılarının azad edilməsi üçün də çox çalışırdı.

Nəşrdə Moskvanın Nəriman Nərimanova “rəğbəti” barədə də söhbət açılır. Bunun başlıca səbəbi onunla izah olunur ki, onu yüksək vəzifəyə təyin etməklə, Rusiya rəhbərliyi həm də bütün Şərq xalqlarında bolşevik-kommunist hökumətinə rəğbət oyatmaq istəyirmiş. Çünki bu böyük insan təkcə Azərbaycanda deyil, Şərq dünyasında da böyük nüfuz sahibi idi.

Albom-kitabı vərəqlədikcə belə qənaətə gəlmək olur ki, hədsiz dərəcədə ürəyiaçıq, xalqına qəlbən bağlı olan Nəriman Nərimanov hiyləgərlərin, avantüristlərin əhatəsində idi və onlardan fərqli olaraq fikirlərinə diplomatik don geyindirmir, sözünü açıq deyirdi. Bu, onun ədəbi, ictimai-siyasi fəaliyyətinin 30 illiyindəki cavab nitqində, Leninin ölümü ilə bağlı “İzvestiya” qəzetində dərc olunmuş məqaləsində də aydın görünür. Çox çəkmir ki, vaxtilə özlərini “məslək dostları” kimi göstərən insanlar vəzifəyə gələndən sonra tamamilə dəyişir və onların əsl fırıldaqçı siması üzə çıxır. Bəlkə də Nəriman Nərimanov rəhbər işçilər arasında yeganə insan idi ki, şəxsiyyətinin bütövlüyünü və əqidəsini qoruyub saxlamışdı, olduğu kimi görünməyi üstün tuturdu.

Nəşrdə diqqətçəkən məqamlardan biri də Nəriman Nərimanovun ölümü ilə bağlı faktlardır. Belə ki, tərtibçi oxucuya hökumətin rəsmi məlumatını olduğu kimi təqdim edir: “Dünən martın 19-u, axşam saat 20:30-da SSRİ MİK sədri yoldaş Nəriman Nərimanov ürək partlamasından vaxtsız vəfat etmişdir”. Son dərəcə inandığı sistem onun ürəyini 55 yaşında partlatmışdı. Eyni zamanda, kitaba Kalininin bu fikirləri daxil edilib: “Onun şəxsiyyətində Qızıl Meydan Şərq xalqından ilk qurbanı qəbul edir”. Nəriman Nərimanova ölümündən sonra da hücumlar davam edir. Müəssisələrdən, o cümlədən Moskva Şərqşünaslıq İnstitutundan onun adı götürülür.

“Nərimanovun işi” adlanan məxfi qovluqda saxlanan işlərə tarixçi-alim Firdovsiyə Əhmədovanın şərhi də ciddi maraq doğurur və bəzi məsələlərə aydınlıq gətirilir. Kitaba daxil edilmiş bu şərhdə deyilir: “Nərimanov yazırdı ki, heç çar Rusiyası dövründə də Azərbaycan əhalısi belə sıxışdırılmırdı. Türk dili belə qadağan olunmurdu. O, Bakı Sovetinin tərkibini ortaya qoyurdu. Nə qədər qeyri-millətlər var, nə qədər müsəlman bütün ölçülərilə uyğun gəlsə də, vəzifələrə onu qəbul etmirlər, qeyri-milləti qoyurlar”.

Kitabda əksini tapan “Nərimanovun işi” adlı məxfi qovluğundan bəzi epizodları təqdim etmək istərdik: “Uzun mübarizədən sonra ona nail oldu ki, neftdən gələn gəlirin, heç olmasa, 15 faizi Azərbaycan təhsilinə, səhiyyəsinə sərf edilsin. Siyasi Büronun qərarı olsa da, Serebrovski (“Azneft”ə rəhbərlik edən şəxs) onu da yerinə yetirmirdi. Bax, bütün bunlar Nərimanovun məruzəsində yer almışdı”.

Digər bir epizod: “1920-ci ilin bütün yay və payızında Leqran, Orconikidze, Çiçerin və Nərimanov arasında Azərbaycan ərazisinin müqəddəratı ilə bağlı teleqraflaşma gedirdi. O zaman Nərimanov birmənalı şəkildə deyirdi ki, Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz, Ordubad Azərbaycanın ayrılmaz hissələridir. Hətta Çiçerin Orconikidzeyə yazır ki, Müsavat hökuməti Şərur-Dərələyəzi Azərbaycanın saymır, amma Nərimanov onları da Azərbaycan torpağı hesab edir”. Bax, Nərimanov belə gərgin situasiyada, təkbaşına mübarizə aparırdı.

“Nəriman Nərimanov” albom-kitabında bu böyük insan bütün xüsusiyyətləri, ədəbi, ictimai, siyasi fəaliyyəti, Şərq, türk, Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda mübariz kimi, eyni zamanda, bolşevizmə inanan, ancaq sonralar onun bəlalarını görən, faciəsini yaşayan bir vətənpərvər kimi təqdim olunub. Albom-kitab müəllifin sovet hakimiyyəti dövründə oxuculara təqdim etdiyi ilk kitabın təkmilləşdirilmiş ikinci nəşridir. Yeni nəşrdə müstəqilliyin ab-havası şəraitində Nəriman Nərimanov qədirbilən xalqına necə varsa, olduğu kimi təqdim edilib.

Qeyd edək ki, ədəbiyyatşünas alim Teymur Əhmədov “Nəriman Nərimanovun dramaturgiyası” mövzusunda namizədlik, “Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, “Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yolu” adlı monoqrafiya nəşr etdirib. Onun “Nəriman Nərimanov” kitabçası rus, ingilis, fransız, alman, ərəb, fars və digər dillərə tərcümə edilib.