DƏMİR DEFİSİTLİ ANEMİYA

Dəmir çatışmazlığı anemiyası ümumi bir anemiya növüdür – qanda kifayət qədər sağlam qırmızı qan hüceyrələrinin olmadığı bir vəziyyətdir. Qırmızı qan hüceyrələri bədənin toxumalarına oksigeni daşıyır. Adından da göründüyü kimi, dəmir çatışmazlığı anemiyası dəmir çatışmazlığından qaynaqlanır. Kifayət qədər dəmir olmadıqda, vücudunuz qırmızı qan hüceyrələrində oksigen (hemoqlobin) daşımağa imkan verən kifayət qədər maddə istehsal edə bilməz. Nəticədə, dəmir çatışmazlığı anemiyası yorğun və nəfəs darlığına səbəb ola bilər.

Dəmir defisitli anemiya, dünyada və xüsusilə risk altında olan əhali qruplarında çox geniş yayılmış bir sağlamlıq problemidir. Hər dörd insandan biri bu problemdən əziyyət çəkir. Bu qədər geniş yayılan bir xəstəliyi dərindən anlamaq gələcəkdə daha effektiv diaqnoz və müalicə üçün vacibdir. Dəmir defisitli anemiya zəiflik, yorğunluq kimi gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsir edən simptomlarla özünü göstərir. Bu da xəstənin həyat keyfiyyətini azaldır və digər xəstəliklərin də gedişinə təsir göstərə bilər. Qadınlar və uşaqlar kimi həssas qruplarda daha çox görülür.

Sadə dəmir əlavələri, düzgün qidalanma və maarifləndirmə ilə bu xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq mümkündür.

Azərbaycanda da dəmir defisitli anemiya ciddi bir ictimai sağlamlıq problemi kimi qiymətləndirilir. Xüsusilə qadınlar, uşaqlar və yaşlı insanlar arasında geniş yayılıb.

Səhiyyə Nazirliyinin açıqlamalarına əsasən, Azərbaycanda qadınların təxminən 35-45%-i, uşaqların isə 25-35%-i bu problemlə üzləşir.

Azərbaycanda dəmir defisitli anemiya aşağıdakı bölgələrdə daha çox müşahidə olunur:

1. Aran bölgəsi (Şirvan, Sabirabad, Saatlı, İmişli və s.): Qidalanmada balanssızlıq və səhiyyəyə çıxışın məhdud olması səbəbilə yayılma yüksəkdir.
2. Dağlıq və ucqar kəndlər (Quba-Xaçmaz, Daşkəsən, Lerik və s.): Dəmirlə zəngin qidaların azlığı və profilaktik tədbirlərə çıxışın çətinliyi burada risk faktorudur.
3. Cənub bölgəsi (Lənkəran, Masallı, Astara): Qida mədəniyyəti və bəzi hallarda parazitar infeksiyalar səbəbilə uşaqlarda və qadınlarda yayılma müşahidə olunur.
4. Bakı və Abşeron yarımadası: Nisbətən daha yaxşı səhiyyə infrastrukturuna baxmayaraq, sosial təbəqələr arasında fərqlilik səbəbilə aşağı gəlirli ailələrdə anemiya riski qalmaqdadır.

Dəmir çatışmazlığı anemiyasının bir çox   səbəbləri vardır. Bunlardan  ağır dövrlər və hamiləlik dəmir çatışmazlığı anemiyasının çox yaygın səbəbləridir. Hamiləlik dövründə dəmir çatışmazlığı anemiyası ən çox pəhrizinizdə dəmir çatışmazlığından qaynaqlanır. Mədə və bağırsaqlarda qanaxma dəmir çatışmazlığı anemiyasına ibuprofen və aspirin kimi qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanların  qəbulu,mədə xoraları, bağırsaq və ya qida borusunun iltihabı,  bağırsaq və ya mədə xərçəngi,qan itkisinə səbəb olan hər hansı digər vəziyyət və ya hərəkətlər də dəmir çatışmazlığı anemiyasına səbəb ola bilər.

Dəmir çatışmazlığı anemiyasının simptomlarını tanımaq erkən diaqnoz və effektiv müalicə üçün çox vacibdir. Bu simptomların şiddəti insandan insana dəyişə bilsə də, diqqət etməli olduğunuz bəzi ümumi əlamətlər vardır. Dəmir çatışmazlığı anemiyasının ən çox yayılmış simptomlarından biri həddindən artıq yorğunluqdur. Tam bir gecə yuxusundan sonra belə özünüzü yorğun və zəif hiss edə bilərsiniz.

Anemiya dərinizdə, ağız və alt göz qapaqlarında selikli qişalarda solğunluğa səbəb ola bilər. Qırmızı qan hüceyrələrinin sayının azalması bədən toxumalarına daha az oksigen daşınması deməkdir. Bu, xüsusilə fiziki fəaliyyət zamanı nəfəs darlığına səbəb ola bilər. Anemiya başgicəllənmə hissinə səbəb ola bilər, xüsusən də ayağa qalxdıqda və ya işdən sonra. Oksigenlə zəngin qanın zəif dövranı ətrafların soyuqlaşmasına səbəb ola bilər. Tez-tez və şiddətli baş ağrıları dəmir çatışmazlığı anemiyasının əlaməti ola bilər. Dırnaqlarınız kövrək və asanlıqla qırılmağa meylli ola bilər. Fərdlərin buz, kir və ya kağız kimi qeyri-ərzaq məhsullarına can atdığı və bəzən istehlak etdiyi pika kimi tanınan bir vəziyyət dəmir çatışmazlığı anemiyası ilə əlaqələndirilə bilər.

Dəmir çatışmazlığı anemiyası bütün dünyada qadınları təsir edən ümumi bir vəziyyətdir. Bu, vücudunuzda kifayət qədər dəmir çatışmazlığı olduqda baş verir və qırmızı qan hüceyrələrinin sayının azalmasına səbəb olur. Bu vəziyyət xüsusilə qadınlarda menstruasiya, hamiləlik və pəhriz seçimləri kimi faktorlara görə geniş yayıla bilər.

Dəmir çatışmazlığı anemiyası hər yaşdan və cinsdən olan insanlara təsir edə bilsə də, qadınlar bir neçə spesifik faktorlara görə xüsusilə həssasdırlar. Reproduktiv yaşda olan qadınlar tez-tez ağır menstrual qanaxma ilə qarşılaşırlar ki, bu da zamanla əhəmiyyətli dəmir itkisinə səbəb ola bilər. Hamiləlik dövründə qadın orqanizmi böyüyən dölün inkişafı üçün daha çox dəmir tələb edir. Dəmir qəbulu kifayət deyilsə, anemiya ilə nəticələnə bilər. Süd verən analar ana südü istehsal etmək üçün əlavə dəmirə ehtiyac duyurlar və kifayət qədər qidalanmadan qan azlığı yarana bilər. Ciddi vegetarian və ya vegan pəhrizlərinə riayət edən qadınlar, heyvan mənşəli məhsullarda olan dəmir növü olan heme dəmiri kifayət qədər ala bilməyəcəkləri üçün dəmir çatışmazlığı anemiyası riski daha yüksək ola bilər. Çölyak xəstəliyi və ya iltihablı bağırsaq xəstəliyi kimi vəziyyətlər həzm sistemində dəmirin udulmasına mane ola bilər. Yaralanma, cərrahiyyə və ya mədə-bağırsaq qanaxması qırmızı qan hüceyrələrinin itkisinə səbəb ola bilər və dəmir çatışmazlığı anemiyasına səbəb ola bilər.

Hamiləlik dövründə dəmir çatışmazlığı anemiyası riski digər insanlara nisbətən daha yüksəkdir. Bu vəziyyət, bədəndə kifayət qədər sağlam qırmızı qan hüceyrələrinin olmaması ilə xarakterizə olunur. Qırmızı qan hüceyrələri toxumalara oksigen daşıyaraq orqanizmin normal fəaliyyətini təmin edir.

Hamiləlik dövründə dəmir çatışmazlığı anemiyasının yaranmasının səbəbi, vücudun hemoqlobin istehsalı üçün dəmirdən istifadə etməsidir. Hemoqlobin, qırmızı qan hüceyrələrində yerləşən və toxumalara oksigen daşıyan bir proteindir. Hamiləlik zamanı bədənin qan həcmi artır və bu, əlavə dəmir ehtiyacı yaradır. Körpənin oksigenlə təmin edilməsi üçün bədən daha çox qan istehsal etməli olduğundan, dəmir ehtiyacı da artır. Əgər hamiləlik dövründə bədəndə kifayət qədər dəmir ehtiyatı yoxdursa və ya lazımi miqdarda dəmir alınmırsa, dəmir çatışmazlığı anemiyası inkişaf edə bilər.

Hamiləlik dövründə ananın dəmiri dölün və plasentanın ehtiyaclarını təmin etmək üçün verilir. Ananın qırmızı qan hüceyrələrinin həcmini artırmaq və doğuş zamanı qanaxma nəticəsində itirilən dəmiri əvəz etmək üçün əlavə dəmir lazımdır. Dəmir çatışmazlığı anemiyasının etiologiyası kişilər və qadınlar arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər.

1988-1994-cü illərdə Milli Sağlamlıq və Qidalanma Müayinəsi Sorğusunda 16-49 yaş arası qadınların 11%-də dəmir çatışmazlığı,bunun əksinə olaraq, 16-49 yaş arası kişilərin 1%-dən azında dəmir çatışmazlığı olduğu müəyyənləşdirilmişdir.

Hamiləlikdə anemiya mühüm qlobal sağlamlıq problemidir və bütün dünyada qadınların 38,2%-i dəmir çatışmazlığından əziyyət çəkir. Digər səbəblərə qida çatışmazlığı, hemoqlobinopatiyalar, yoluxucu və xroniki xəstəliklər və nadir hallarda bədxassəli şişlər daxildir. Coğrafi variasiya daha çox az inkişaf etmiş ölkələrdə,  xüsusilə aşağı gəlirli ailələrdə baş verir.

Qadınlarda dəmir çatışmazlığı əsasən menstruasiya ilə əlaqəlidir. Aybaşı olan qadınlarda bu vəziyyət, yedikləri qidalardan udulan dəmir ilə menstrual qan itkisi arasında yaranan balanssızlığın nəticəsidir. Çox nadir hallarda daha ciddi bir patologiyanın əlaməti olur. Xüsusilə reproduktiv yaşda olan qadınlarda bu, əsasən klinik olaraq tanınmalı və müalicə edilməlidir. Doktor Eisenstaedt qeyd edir ki, bu vəziyyət uşaqlıq yolunun və ya mədə-bağırsaq traktının spesifik patologiyası ilə əlaqəli olmaya bilər və sadəcə olaraq dəmir çatışmazlığının müalicəsi ilə həll edilə bilər.

Kişilərdə və menopoz dövrünü keçmiş qadınlarda isə dəmir çatışmazlığı fərqli yanaşma tələb edir. Kişilərdə dəmir çatışmazlığı həmişə mədə-bağırsaq traktından  xroniki qan itkisi ilə əlaqələndirilir. Bu qan itkisi müxtəlif patoloji vəziyyətlərdən, o cümlədən kolon xərçəngi, peptik xora, divertikulyar qanaxma və ya inflamatuar bağırsaq xəstəliklərindən qaynaqlana bilər. Belə xəstələr yavaş-yavaş, fərqinə varmadan xroniki qan itkisinə məruz qala bilərlər.

Əlavə testlər yaşa, cinsə və hər hansı müşayiət olunan simptomlara əsaslanır. Məsələn, dəmir çatışmazlığı olan bir insanın mədə-bağırsaq traktının qiymətləndirilməsinə ehtiyacı var və ümumiyyətlə, kolonoskopiya və tez-tez özofaqoqastroduodenoskopiya və ya EGD lazımdır.

Dəmir çatışmazlığı anemiyası asanlıqla müalicə edilə bilən bir vəziyyətdir. Müalicə üsulu anemiyanın səbəbindən və şiddətindən asılı olaraq dəyişir. Ən çox tətbiq edilən müalicə üsulları bunlardır:

• Dəmir əlavələri: Dəmir səviyyəniz ciddi şəkildə azalmışdırsa, həkiminiz dəmir preparatları təyin edə bilər. Bu əlavələr reseptlə və ya reseptsiz satıla bilər və dəmir səviyyənizi bərpa etməyə kömək edər. Doza və müalicə müddəti həkim nəzarətində müəyyən edilməlidir.
• Pəhriz dəyişikliyi: Yüngül hallarda və ya profilaktika məqsədilə dəmirlə zəngin qidalar qəbul etmək faydalıdır. Qırmızı ət, quş əti, balıq, lobya və tünd yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər dəmir ehtiyacınızı qarşılamağa kömək edə bilər.
• Vitamin C əlavəsi: C vitamini dəmirin orqanizm tərəfindən daha yaxşı mənimsənilməsinə kömək edir. Portağal, çiyələk, bolqar bibəri kimi C vitamini ilə zəngin qidalarla dəmir mənbələrini birlikdə istehlak etmək udulmanı artırır.
• Əsas səbəbin müalicəsi: Əgər anemiya davamlı qanaxma (məsələn, menstrual qanaxmalar və ya mədə-bağırsaq qanaxmaları) nəticəsində yaranıbsa, əsas səbəbin müalicəsi vacibdir. Bunun üçün cərrahi və ya farmakoloji müdaxilələr tələb oluna bilər.
• Qanköçürmə: Şiddətli dəmir çatışmazlığı anemiyası hallarında, həyati təhlükə yarandıqda, qırmızı qan hüceyrələrinin sürətlə artırılması üçün qanköçürmə tətbiq oluna bilər.
• Venadaxili dəmir: Ağızdan qəbul edilən dəmir preparatları yetərsiz olduqda və ya həzm sistemi ilə bağlı problemlər yaratdıqda, dəmir venadaxili infuziya şəklində verilə bilər.

Bu müalicə üsulları həkim tövsiyəsinə əsasən tətbiq edilməlidir.

Anemiya sağlam qırmızı qan hüceyrələrinin çatışmazlığına və ya bu hüceyrələrin bütün bədənə oksigeni daşımaq qabiliyyətinin azalmasına aiddir. Dəmir çatışmazlığı anemiyası ən çox yayılmış anemiya növüdür və bütün dünyada anemiya hallarının təxminən 50%-ni təşkil edir.

Dəmir çatışmazlığı anemiyası xüsusilə qadınlarda geniş yayılmış bir problemdir və onun təsirləri gündəlik həyat keyfiyyətinə ciddi şəkildə təsir edə bilər. Bu vəziyyətin simptomlarını, səbəblərini və müalicə üsullarını bilmək anemiyanı düzgün idarə etmək və qarşısını almaq üçün vacibdir.

Əgər dəmir çatışmazlığı anemiyasından şübhələnirsinizsə, həkimə müraciət etməyiniz vacibdir. Doğru müalicə, balanslı qidalanma və sağlam həyat tərzi dəyişiklikləri ilə enerjinizi və ümumi sağlamlığınızı bərpa edərək daha keyfiyyətli bir həyat sürə bilərsiniz.

Həmidə Seyidova

Naxçıvan Dövlət Universiteti

Tibb fakultəsinin dosenti

Lalə Bayramova

Tibb fakultəsinin

I kurs tələbəsi